አህመድ ግራኝ.pdf

• word cloud

• Extraction Summary

የኛ ናቸው ይላሉ ሐረሪዎችም እንደዚሁ እሳቸውም ሱማሌምአዳልም በለውም ቤጃበጀምድሬትግሬ ናቸው ሆነውም የአሁኒቱን ኢትዮጵያን ሶማሌያን ጂቡቲን ኤሪትሪያንምሥራቃዊ ሱዳንን በከፊል ደንቢያ ላይ ሆነው መርተዋል ጸሐፊው ደግሞ ጥንታዊት በሸሪዓ ሕግ የመሩ ሰው ነበሩ። እሳቸውም የመጡት ከሐረር ነው ሸኽ ሰዒድን ሀ ሸኽ ሰዓድ ሳሊህ ሸኽ ሰብሬ ሸኽ ፈቂ መሐመድ ሙሳና ሸኽ ጀሐን ሸኽ ሸርዕይ ሸኽ ሁሴን ጅብሪልን ትንበቢት ሸኽ ሸምሲዲን አሱምላሊ ሸኽ ፃለኑር ሸኽ ጊጢም ሸኽ ሐየና መቃብርወብር ገምባይ መጠቋ ሸኽ ሙሳ ሠገራት ሸኽ ሙስባህ ህዳር ሸኽ ሙሐመድ ቃደር ባቂሪ ሸኽ መሐመድ በያን ከዓዲ አቦ ጎሽ ሸኽ ማዕረፉል ጦራንጠር ሸኽ ማህመድ ሸኽ ማቅሹድ ዛጺቅ ንቃ ሸኽ በርከሌ ሸኽ ቡሸራ ጨለቃ ሸኽ ቢድረ ሸኽ ጦሮዶ ሸኽ በድሩ ዓብይ ዓዲ ተንቤን ሹም ተየመሙ ተዋባ ተዳድባበ ማሪያም ተስፋዊ ብ ተስፋዬ ብርነዛኑ ተቀራቂራ ተጉለት ተፍሲር ተቅዋ ተማንያን ተከዜ ቱ ርክ ና ፅ ዐ ሬ ቱርባን ጥምጣም ርፕ ቱኒስ ቲርሚዚ ቲያ ኪዳነምህረት ቲሙር ዘ ሌም ቲፒኤልፍ ታኦንና ታክእ ነገስት ታንኳ ታንዛኒያ ታደለ ገድሌ ታጁራ ታቢዒን ቃጻታጋ ታቦር ታቦት ታቂ አልመቅሪዚ ዐ ቴዎደራ ቴዎድሮስን ፀ ትሪሚንግፃም ሦፖ ትክል ድንጋይ የኢማም አህመድ ትንቢት ፇሰቋ ይእሷም መፍቻ ሳቋ ጴታዖቷያ ይበዙ ዕይ«ቻ ማግፅገረታ ደረቻሯም ሃመናም ሪድፇታ ትግራይ ቸ ቸሩሊን ቸንከር ማሪያምጧሒት ቺቺን ቺስቲያ ቺፃ ቻይና ጠ ጣኦቶች ጣና ዐ ።

• Cosine Similarity

ዋቢ መጻሕፍትጐ የሰውና የቦታ ስም ማውጫ መግቢያ ብዙዎቹ የታሪክ መጻሕፍት እንደሚያስረዱን በኢትዮጵያ የተለያዩ ዘመናት ውስጥ ብዙ የታወቁ መሪዎች ነበሩ በአክሱም ዘመነ መንግስት አብርፃዛና አጽብዛ በዘመነ ዘጓዌ ንጉስ ላሊበላ በዘመነ መሳፍንት አጹ ቴዎድሮስ እንደነበሩት ሁሉ ለ ዓመታት ያህል በዘለቀው የኢትዮጵያ ሙስሊምና የክርስቲያን ጦርነት ታሪክ ዘመን ደግሞ ኢማም አሕመድ ኢብራሂምን ጎላ ብለው እናገኛ ቸዋለን የኢማም አሕመድ መሪነት እንደሌሎቹ የታሪክ ዘመናት መሪዎች ሁሉ የራሱ የሆነ የአመጣጥ የእድገት ሒደትና ክስመት እንዳለው ደግሞ አያጠያይቅም የኦሪታውያን ዘመን የአረማውያንን እምነት የክርስቲያኑ እምነት ደግሞ የኦሪታውያንን እምነት የሙስሊሙ እምነት የክርስቲያኑን እምነት ተከትሎ እግሩን እስኪተ ክል ድረስ ብዙ ዓመታት ወስዶበታል ከኛው ክፍለ ዘመን ጀምር እንቅስቃሴው እየጎላ የመጣው የሙስሊም ኢትዮጵያውን እንቅስቃሴ ም ቢሆን በኢማም አህመድ ኢብራሂም አሕመድ ግራኝ አሸናፊነት በኛው ክፍለ ዘመን መጨረሻ አካባቢ እስኪጠናቀቅ ድረስ ሦስት መቶ ዓመት ያህል ጊዜ እንደወሰደበት እርግጥ ነው በዚህም ጊዜ ውስጥ የሰሜን የምዕራብ የደቡብና የምስራቅ ኢትዮጵያ ግዛት አንድ ጊዜ ሲሰፋ በሌላ ጊዜ ደግሞ ሲጠብ መንግሥቱም አንድ ጊዜ ሲያስገብር በሌላ ጊዜ ደግሞ አልገብርም ያለውን ሲወጋ ቆይቷል ድል ሲያደርግና ድል ሲሆን ታይቷል ነገሩን ከሙስሊም ኢትዮጵያውያን አኳያ ስንመለከተው ደግሞ በመጀመሪያ በምስራቃዊው ቆላማ ግዛት ለመስፋፋትና ለመደላደል አመች ሁኔታ ተፈጠረላቸው የአውሮፓ ክርስቲያኖች በአካባቢው ዘልቀው ቢያንስ መረጃ ለመሰብሰብ ጥረት ሲያደርጉ የመንግሥት ፃይማኖት የሚባለው ኦርቶዶክስ ግን ገለልተኛ አቋም ስለነበረው ይሁን ዘላኖችን በመናቅ የጎላ እንቅስቃሴ ሲያደርግ አልታየም እናም በነጻው መሬት ሲጠናከሩ ከቆዩ በኋላ የማዕ ከላዊው መንግሥት ተጽኖና አስተዳደራዊ በደል ሲያይልባቸው አንገብርም በማለት ያልተቋረጠ ጦርነት ሲያካሂዱ እንደነበረ መላ መምታት ይቻላል ግዛታቸውን በሳህል ደንከል በሐረር በሶማሌ በደዋሮ በባሌና በአርሲ ካስፋፉ በኋላም ሐድያንና ሌሎቹንም ደጋማ ሥፍራዎች ለመያዝ ያልተቋረጠ ጥረት አድርገዋል ዛሬ በሃያ አንደኛው ክፍለ ዘመን የአዳል ሱልጣኔት ስም ሲነሳም ሐበሾች አይደለንም» የሚሉትና የራሳችን ታሪክ አለን ብለው በኢንተርኔት የሚያሰራጩት ጭምር እአአ ፍብሩዋሪ ቀን ያትራ ሂስትሪ ቻነል ያሰፈረውን የሱማሌን ታሪክ ይመልከቱ «የአዳል ስርወ መንግሥት ሳባት ግዛቶች እንደነበሩት ይገልጹና እነሱም ይፋት ደዋሮ አርባቢኒ ሀዲያ ሻርቃ ባሌና ዳራ እንደሆኑ ይተነትናሉ ከነዚህም ግዛቶች ኃያሉ ይፋት እንደነበረም ደፍረው ያስረዳሉ ይህ ግዛት ደግሞ ከእስልምና መስፋፋት በፊትም ሆነ በኋላ የሐበሻ ግዛት አካል እንደነበረ አያጠያይቅም ዳሩ ግን በየትኛው የኢትዮጵያ ግዛት ውስጥ ጦርነት እንደነበረው ሁሉ በምስራቁም ግዛት በልዩ ልዩ ምክንያት የሚቀሰቀስ ጦርነት ነበር ጦርነቱ ቀደም ሲል እንደተጠቀሰው በገብር «አልገብርም ሰበብ ሊሆን ይችላል ወይም አንዱ አምባ ገነን ሽፍታ ወቅቱንና ሁኔታውን ተጠቅሞ ሲያምጽና ህውከት ሲፈጥር ሊሆን ይችላል ይህ በቅድመ ክርስትናም የነበረ በክርስትናም የቀጠለ ሲሆን እስልምና መስፋፋት ሲጀምር ግን ሃይማኖታዊ ትርጉም ተሰጠው ክርስቲያንሙስሊም ማለት መጣ መናናቁና መደፋፈሩ ከሃይማኖት ጋር መተሳሰር ጀመረ የስልጣን ጥያቄው በፃይማኖት ተሳበበ የሃይማኖት የቅጽል ስም ያልነበረው «ወረራ» «የክርስቲያንየእስላም ወረራ» መባል ጀመረ በአጭሩ በዚህ የታሪክ ዘመን ያሸነፈ «ድል አድራጊ ነኝ ሲል የተሸነፈ ደግሞ ድል አድራጊውን «ወራሪ» ሲል መኖሩ የታወቀ ነው በድል አድራጊና ድል ተደራጊ መካከል የሚቀርበውን የትርጉም ልዩነትና አንድነት መፍታትም ለጊዜው ያስቸግራል ሩቅ ሳንሄድ አጴጹ ምኒልክ የአባቶቼን የግዛት አንድነትና የሀገሬን ዳር ድንበር አስከበርኩነ ሲሉ ሌሎች ደግሞ እንደወራሪ እንደፈረጂቸውም የመቶ ዓመት ትዝታ ነው ይህ አስተሳሰብ አሁንም ቢሆን ያለ ነው በትግራይ በሰሜን ወሎና ሰሜን ጎንደርም ሽፍታ ዘረፈኝ ወይም ነጠቀኝ በማለት ፈንታ ወረረኝ ማለት የተለመደ ሲሆን ሺፍታ «ወራሪ»ም ይባላል ዳሩ ግን ወረራ ምንድን ነው። ዝርዝሩን በታሪኩ ውስጥ የምንመለከተው ይሆናል ከዚህ አመሰካከት በምንወጣበት ጊዜም አህመድ ኢብራሂም እንደምን እንደአንድ ኢትዮጵያዊ ተነስተው የማዕከላዊ ኢትዮጵያ ገዥዎዎችን እንዳሸነፉና ለአስራ አምስት ዓመታት ያህል እንደገዙ እንመለከታለን በዚህ መጽሐፍ ውስጥ በክፍል አንድ ስለእስልምና አጠቃላይ ግንዛቤ በመስጠት ሙስሊሞች እንደማንኛውም ኢትዮጵያዊ ሁሉ አገራቸውን የሚወዱና ለሀገራቸው ሁለንተናዊ እድገት ያልተቋረጠ ጥረት የሚያደርጉ እንጂ በገለልተኛነት የማይመለከቱና በማንኛ ውም ጦርነት በመሳተፍ ሀገራቸውን ከጠላት ሲከላከሉ የኖሩ መሆናቸውን እንመለከታለን የክፍል አንድ መሠረታዊ ዓላማም ሙስሊሞችና ክርስቲያኖች ከአንድ ወንዝ ምንጭ የተቀዱ እንጂ የተ ለያዩ አለመሆናቸውን ዓረብ ጎረቤቶቻችንም ምንጊዜም በክፉም በደጉም የማይለዩን የደም ትስስርና የተፈጥሮ አጋሮቻችን እንጂ ፖለቲካ ካልታከለበት በስተቀር ጠላቶቻችን ባለመሆናቸወ ጥርጣሬን አስወግደን በሰላም መኖር እንዳለብን ይገልጻል በክፍል ሁለት የኢማም አሕመድ ኢብራሂም ታሪክ በተ ሰይም ስለአነሳሳቸው ስለማንነታቸው ስለትውልዳቸውና በተለይም ቱርካዊ ወይም ሌላ ሳይሆኑ ኢትዮጵያዊ ስለመሆናቸው ወታደራዊ ስሜታቸውና ችሎታቸው ወደ ስልጣን ከመምጣታቸው በፊት ይነገሩ ስለነበሩ ትንቢቶች ሕዝብንና ሠራዊታቸውን የማስተባበር ችሎታቸው በታሪክ ጸሐፊዎች ዓይን ስለአጠቃላላይ ማንነታቸው በወቅቱ ስለነበረው የዓለም አቀፍና የሀገር ውስጥ ሁኔታ እንዴት ለድል እንደበቁ ምክርና ጂሐድ ለኢማም አህመድ ስብዕናና ድል ያበረከተው አስተዋጽኦ አንዲሁም ከአምስት መቶ አመታት በፊት የባህር ኃይል አቋቁመው እንደነበር በዝርዝር እንመለከታለን በክፍል ሦስት ኢማም አሕመድ በሸሪዓና ሕጎች አገሪቱን ለአስር አምስት ዓመታት ያህል ሲመሩ ከነበሩ በኋላ መንግስታቸው ለምን እየተዳከመ እንደመጣና ለውድቀት ምክንያት የሆኑት ምን አንደሆኑ ለመመርመር እንመረምራለን በዚህ ምዕራፍ ውስጥ ስለተ ቃጠሉ ቤተክርስቲያናትና መስጊዶች እንዲሁም ስለ የወርቅ ኖቹ አንዳንድ ነጥቦችን እናነሳለን ና ነ አራት ደግሞ በአስራ አምስት ዓመታት ውስጥ ስለነበረው የጦርነቱ አጠቃላይ ገጽታዎችና የጦርነት ቦታዎች መ ቹ« ጦርነቶች በዝርዝር እናያለን ል አምስት ከኢማም አሕመድ ጋር በቀጥታም ሆነ በተ ዘዋዋሪ መንገድ ግንኙነት ስላላቸው ጥንታዊ ገ ነነች ፕበምቿ መቃብሮች ዶሪሆች በተይም ተንቤን የዓቢይ ዓዲተቀራቂራ አራ ዓዲርጉድነበለት ራያ ሐሸንጌ ስልጢ አዘርነትና በርበሬ አሊቾ ወሪሮ ወዘተ ያሉትን ከትውልድ ሐረጋቸው በመነሳት ያለውን መረምራለን ሜስ ስድስት ስለሱፊዝም በአጠቃላይና ስለሱፊ ወንድማማችነት በኢትዮጵያ እንዲሁም ስለኢማምና ኢማምነት ስለፍትህ ጉዳይ አክራሪነትና መቻቻል በመጠኑም ቢሆንም ሰማት ረብ ተሞክሯል በአጠቃላይ አዲስ ታሪክ ምዕራፍ ከፍተን ጽሑፉ ይጠናቀቃል ው ከታሪኩ ጋራ በቀጥታና በተዘዋዋሪ መንገድ ግንኙነት ላላቸው ቃላት ፍች ይሰጣል ቃላቱንም በሚቻል መንገድ ሁሉ በታሪኩ ውስጥ በቀጭኑና በድምቀት ለማመልከት ተሞክሯል ምንም እንኳን የተሟላ ባይሆንም በመጠኑም ቢሆን ለማጣቀሻ ይጠቅማል በሚል ግምት የስምና የቦታ ማውጫ ሰፍሯል ማስታወሻ በዚህ መጽሐፍ ውስጥ በተለመደው አካፄድ ለመጠቀም ሲባል «ኢስላም» የሚለውን የዓረብኛ ቃል በተለምዶ እንደሚነገረው «አስላም» በሚልም በጥቅም ላይ ውሏል ስለዚህ አእስላም» የሚለው ኢስላም» የሚለውን ቃል ብቻ የተካ መሆኑ እንዲታወቅ ጸሐፊው ያሳስባል ተሾመ ብርሃኑ ከማል አዲስ አበባ ክፍል አንድ እስልምና በኢትዮጵያ ብዙ ሰዎች እስልምናን ያስፋፋው ብቻ ሳይሆን ወደ ኢትዮጵያ የገባው በኢማም አሕመድ ኢብራሂም አልጋዚ አማካይነት እንደሆነ ይናገራሉ ሌሎች ደግሞ ዐረቦች ገብተው እንዳስፋፉት ይናገራሉ በመሠረቱ ሁለቱም ትክክል አይደለም ስለዚህ ትክክሉ ምንድነው። የን ዓሊ በኋላ በአፄ አምደፅዮን ከ እኤአ ላይ ያመፀው ቀዳማዊ ሱልጣን ሐቀዲን ነበር ላይ በተለይም መደራ ዘጋ በተባለው ስፍራም የሱልጣን ሐቀዲ ልጅና የጦር መሪ የነበረው ደከር ሐረር አጠገብ ተገደሰ ከሐቀዲን በኋላ ወንድሙ ዳግማዊ ሱልጣን ሰብረዲን ተተካ ስብረዲን በአጹ አምደ ፅዮን ዜና መዋዕል ጸሐፊ እንደተገለፀው የክርስቲያኑ መንግሥት ይዞት የነበረውን ግዛት ሁሉ ለመያዝ ዓላማ የነበረው ሲሆን ፋጣጋረንና አይመለልን ጉራጌ ዳሞትን አማራን አንጎትን እንደርታን ጎንደርንና ጎጃምን በግዛቱ ከሚያጠቃልላቸው ክፍለ ፃገራት ውስጥ ነበሩ ዳግማዊ ሰብረዲን ከዚህም በተጨማሪ «መላው የኢትዮጵያ ቤተክርስቲያናትን ወደ መስጊድነት ንጉሠ ነገሥቴ «እሺ» ካለ የአንድ ክፍለ ሀገር ገዥ ሊያደርገው እንቢ ካለ ደግሞ የወርጅዎች በግ እረኛ ሊያደርገው የአጹ አምደ ጽዮን መናገሻ ከተማ የነበራቸውን ተጉለት መራድ ብሎ ሊጠራት ሚስቱ ንግሥት ጃን መንገሻን ወፍጮ ፈጪው ሲያደርጋት ጫት ተካይ ሊያደርጋት ነበር» እየተባለ ቅስቀሳ ተደርጓል ይህ አገላለጽ ከዳግማዊ ሰብረዲንሀሳብ ይምጣ አይምጣ ከሱ በኩል የተገለፀ ነገር የለም ይሁንና የክርስቲያኑ መንግሥት ሕዝብን እጎኑ ለማሰባሰብ ሲል ሚስትህን የሚደፍርና ዛይማኖትህን የሚያጠፉ ወዘተ ጠላት ተነስቶብዛፃል እያለ ቅስቀሳ ስለሚደረግ ይህም ምናልባት በአጴጹ አምደ ፅዮን ጋሻ ጃግሬዎች ያስወሩት ሊሆን እንደሚችል መገመት ይቻላል የሆነ ሆኖ የስብረ ዲን ዓላማን የሚደግፉ የዳዋሮ ገዥ ሐይደራ የሐዲያው ገዥ አመኖ እጎኑ እንደሚቆሙ አረጋገጡ ጦርነቱ በጀፃድ ስም የተካሄደ ስለነበርም ሰብረዲን ሰራዊቱን በሦስት አቅጣጫ በመክፈት አንዱን በአማራ ግንባር ሁለተኛውን በአንጎት ግንባር ሦስተኛው በሸዋ ግንባር እንዲሰለፍ አደረገ ጦርነቱም የተ መሰከረለት እጅግ ኃያል ነበር በዚህ ፍልሚያ ሰብረዲን ተሸንፎ ሸሽሸ ከስብረዲን በኋላ ወንድሙ ቀዳማዊ ጀማለዲን ሱልጧን ሆኖ የአካባቢው ገዥ ሆኖ ቀጥሏል የአምደ ፅዮን ልጅ አጹ ሰይፈ አርእድም ሲነግስ አሕመድ ዓሊ ወይም ሐረብ አብን ዓሊን ሱልጣን አድርጎ ሾሟልሱ የስብረዲን ልጅ የሆነው አህመድ ዓሊም እንደሌሎቹ ሱልጣኖች በማመፅ የእስር ቅጣት ለስምንት ዓመታት ያህል ታስሯል ከዚያ በኋላ ግን ከአጹ ሰይፈ አርእድ ጋር ስለታረቁ ተፈቶ የነበረ ሲሆን ቆይቶም በተደረገው አመጽ ተገድሏል ከሱልጧን ከአሕመድ ዓሊ በኋላ ዳግማዊ ሐቀዲን ስልጣን ያዘ ታቂ አልዲን አሕመድ ኢብን ዓብደላቃድር ኢብን ሙሐመድ አልመቅሪኪ እአአ የተባላው የታሪክ ፀሐፊ ስለዚህ ሰው ሲጽፍ በእጅጉ ጦርነት ወዳጅ ጀግናና ተወዳጅነት ያለው መሪ ነበር ይኸው ሰጠላቱ መሪርና ፈጣን የነበረ ሰው በ አኤአ ላይ አጹ ሰይፈ አርእድን በጦርነት ላይ ገድሏል ሐቀዲን መራር ጀግና ስለነበር ከአጹ ስይፈ አርእድ በኋላም የነበረው ውድም አስፈሬን አኤአ ቁም ስቅል አሳይቶታል ይሁንና ሐቀዲን በተደረገው ተ ከታታይ ጦርነት በ እኤአ ላይ ሞተ አሱ ሲሞትም ወንድሙ ሱልጣን ሳዕደዲን አብዱል ሙሐመድ ተተካ ሱልጣን ሳዕደዲንም እንደወንድሙ ኃያል ስለነበር የሀዲያውን መሪ አማኖን አሽነፈ በአካባቢው የነበሩትን አጎራባች ዘላኖችን ሁሉ በቁጥጥር ስር አደረገ ችን ማርኮም ለድሆች አከፋፈስሰ የሠ የአጹ ዳዊት የጦር አዝማች የኢፋቱን የሙስሊም ገዥ በቁጥጥር ስር ለማድረግ ከፍተኛ ሠራዊት ይዘው ገስገሱ ነገር ግን ከአንድ ወሬ ነጋሪ በስተቀር የተመለስ አልነበረም ከጹ ዳዊት የደረሰውን ሽንፈት እግምት ውስጥ በማስገባት ዳግመኛ ከፍተኛ ሠራዊት ይዘው ዘመቱ በዚህ ዘመቻ ከፍተኛ ጦርነት ተካሂዶ የሳፅደዲን ኃይል በእጅጉ ተመታ ሌላው ሁሉ ሳይቆጠር ከ የማያንሱ ታላላቅ የጦር አለቆች ተስው በርካታ ምሁራን አሰለቁ በዚህም ምክንያት የአጹ ዳዊት ጦር ሳዕደዲንን እስከ ዛይላ ድረስ አባ ረው በ እኤአ ላይ ገደሉት ከዚህ በኋላ አስሩ የሱልጣን ሳዕ ደዲን ልጆች ወደ ዓረቢያ ተስደዱ አዚያው እንደደረሱ ነስር አሕመድ አብን አሽራፍ ኢስማኤል የተባለ መሪ ጥገኝትን ስጣቸው አጴጹ ዳዊትም መዲናቸውን ኢፋት ውስጥ ልዩ ስሟ ጦቢያ በምትባለው ስፍራ አድርገው ራሳቸው አካባቢውን ይገዙ ጀመር በዚህ ዘመን በየመን ውስጥ ኢስማኤል ጀበርቲ የሚባሉ በጣም ታላቅ ሰው ነበሩ እኒህ ታላቅ ዛይማኖት አባት ኢትዮጵያውያን ሶማሊያውያን ጂቡቲያውያን ኤርትራውያን እንደጋራ ቅድመ አያታቸው የመሚያወሷቸው ናቸው ብዙ ተዓምራትን እንደሠሩ የሚነገርላቸው ኢስማኢል ጀበርቲ ማሕራ ተብሎ ይጠራ በነበረው አካባቢ ማለትም በደቡብ አረቢያ በየመን በኦማን በጂቡቲና በየመን መካከል በባሉት ደሴቶች የሚገኙ ሕዝቦችም በተመሳሳይ ሁኔታ ቅድመአያታቸው እንደሆኑ ይናገራሉ ስለሳቸውም በርካታ የታሪክ መጻሕፍት ተጽፈዋል ይሁንና ወደፊት እንደምንመለከተው ሁሉ አንዳንድ ሰዎች የይስማላ ጊዮርጊሱን ጎጃም አሚር ኢስማ ዒል ከየመኑ ኢስማኢል ጀበርቲ ጋር ያምታቱታል ስለዚህ በዚህ ዘመን የምናገኛቸው ኢስማኢል ጀበርቲ ሱልጣን ሳዕደዲንን የረዱት አለመሆናቸውን ማስተዋል ያስፈልጋል የሱልጧን ሳዕደዲን ልጆች ለተወሰነ ጊዜ በዓረቢያ በስደት ከቆዩ በኋላ ወደ ኢትዮጵያ በመመለስ ሐረር አጠገብ ከምትገኘውን ደከር ተብላ በምትጠራው ስፍራ መኖሪያቸውን መሠረቱ እነሱም እዚህ ስፍራ ላይ ዙፋናቸውን ዘርግተው «ከእንግዲህ ወዲያ የአዳሎች ንጉሥ አኛ ነን በማለት ራሳቸውን ከማንኛውም ጥቃት ለመከላከል ብቃት እንዳላቸውና ለጦርነትም ዝግጁ መሆናቸውን ይፋ አደረጉ በሱልጣን ሳዕደዲን በኩር ልጅ በሰብረዲን የሚመራው የአዳል ሱልጣኔት ስርወ መንግሥትም እውን እንደሆነ አስታወቁ ማስታወቅ ብቻም ሳይሆን የፈረጠመ ጡንቻዎቻቸውንና የጦር ስልት አዋቂነታቸውን ለማስመስከርም በጦርነት ስልት የሰለጠኑ ፈረሶቻ ቸውን ጭነው ወደ ሸዋ ገሠገሠ ምንም እንኳን በወቅቱ የሸዋ መኳንንት ለጦርነት ዝግጁ ባይሆኑም አባቶቻቸው ድል እያደረጉ የመለሷቸውና ይህን ያህል ጉዳት ያደርሳሉ ብለው ያልገመቷቸው አዳሎች ሲመጡ በቀላሉ ድል የሚያደርጓቸው መስሏቸው ነበር ዳሩ ግን ዚክሪ አምሐራና ሰርጃን በተባለ ስፍራ ጦር ገጥመው ተሸ ነፉ ከፍተኛ የሰው ኃይልና ንብረትም ተማረከባቸው የክርስቲያን መሪዎች እንዲህ ያለው ሽንፈት በእጅጉ ስላስ ቆጣቸው ሺ ያህል ሠራዊት አሰልፈው የሱልጣን ሰብሪ ሳልላሳዊን ጦር ገጠሙት በዚህም ጦር ሰብረዲን ተሽን የህክ ሆኖም ሰብረዲን ኃይሉን እንደገና በማጠናከር የ ኢን ሠራዊት ተመልሶ ወጋ ከደከርሐረር እስከ ኢፋት በመግ ራ የንጉሥን መዲና አቃጠላት ነገሩ አንድ ጊዜ ሺክ ለ ሽንፍ የሱልጣን ጊዜ ደግሞ ሌላው ስለሚያ ከ ተሸንፎ ነበር ያመለጠውም በፈጣን ፈረሱ ሽሽቶ ሲሆን ሞት አለፈ አኤአ ላይ በተፈጥሮ ር ለል ሰብረዲን ሳልሳዊ ከሞተ በኋላ ወንድሙ ሉል መንሱር ተተካ መንሱርም የአጹ ዳዊትን ሺ ጦር « ባለ ተራራ ላይ ከቦ ለሁለት ወር ያህል መውጫ ርስ አሳጣቸው በመጨረሻም አንድም እስልምናን እንዲቀበሉ ካበ ቀ በርዛብና በጥማት ባሉበት እንዲያልቁ ምርጫ ድ ሺ ያህሉ የእስልምናን ዛይማኖት ተቀበሉፎ የተቀሩትም ተመለሱ በ እኤአ ንጉሠ ነገሥት ይስዛቅ ስልጣን ል ን ኃይል በማሰባሰብ ሱልጣን መንሱርንና የጦር አዝማቹና ወ ፁ የሆነውን ሙሐመድን ማረኳቸው ከዘያ በኋላ ያከዳኩ ር ስት ተመልሶ በክርስቲያት መንግሥት ሥር ዎን ን መንሱር በኋላ ወንድሙ ሱልጣን ጀማል አዲን መሐመ ከ ዳግማዊ ጀማለዲን በጣም ብልህ ስለነበረ ለከጹ ይስሐቅ የሃ መልእክተኛ ላከ ይሁንና አጹው ዱግ መሚ ር በቪህም ምክንያ ጦ ባለመቀበላቸው ነገሩ ውድቅ ሆነ ። ደ አንድ ጊዜ ሙስሊሙ ወገን በሌላ በኩል ደግሞ ኣብ ሥ ጹ ይስዛፃዛቅ ሞቱሇኖም ሲያሸንፍ ከቆየ በኋላ አ ከበ ተዳክሞ ስለነበር ዳግማዊ ጀማሉዲንም በአጎቱ ል ገደለ በክ ሃክ እንኳን ዳግማዊ ጀማሉዲን በዘመዱ ዳች መርዙቂ በምሥራቅ ኢትዮጵያ የተገኘ ከፍተኛ ችሎታ ቫን ን እንደነበር ጽፎለታል በሰባት ዓመት ር ስበው ርነ ወ በርካታ ሰዎች ባሪያ አድ ሁና ሎት ሶሪያ ግሪክ ኢራቅና ፐርሺያ ልኳል ጀማሉዲን ከዚህም በላይ ፍትህ አዋቂ እንደ ነበረ ይነ ገራል ከጀማሉዲን በቷላ ወንድሙ ሱልጣን በድላይ ኢብን ሳዕደዲን ተተካ ይህ ሱልጣን ሺሐብ አዲን አሕመድ በድላይም ይባላል መናገሻ ከተማው ደከር አድርጎ የአጹ ዘርአ ያቆብን መንግሥት በመውጋት ከፍተኛ ስፍራዎችን ይዞ ነበር በኋላ ግን አይን ፈረስ በተባለው ስፍራ ከፍተኛ ሽንፈት ደረሰበት ከባድላይ በቷላ ሱልጣን መሐመድ አኤአ ተተካ እሱም ጄብ ዓመት ያህል ገዛ ከአጹ ዘርአ ያዕቆብ በኋላ ስልጣን የያዙት አጹ በዕደ ማርያምም የሙስሲሙን ግዛት ለመያዝ ቢሞክሩም አልተሳካላቸውም እንዲያውም ከጦርነት ይልቅ ሰላምን የመረጡ ይመስላል በዚህም ምክንያት ስፔንሰር ትሪሚንግሐምን ጠቅሶ እንደገለጸው ሁሉ ከሱል ጣን መሐመድ የተላኩላቸውን ልብሶችንና የስምምነት ሐሳብ ተቀብ ለው ነበር ስምምነቱም የአዳል ገዥዎች አስፈላጊውን ግብር ለአጹ በዕደ ማርያም እንዲልኩ አጹ ውም የጦርነት ትንኮሳ እንዳያካሂዱ ነበር የሆነ ሆኖ ከአዳል ግዛት ሹመኞች አንዱ የሆነው የዘይላዕ ገዥ ለዳኢ ዑስማን ስምምነቱን ማፍረሱን በአጹ ባዕደ ማርያም ተሰ ማና ከፍተኛ ዝግጅት አድርጎ በመሐሪ ክርስቶስና በገብረ እየሱስ አዝማችነት ጦርነት ከፈቱ ከብዙ እልቂት በኋላም አሸነፉ ከአጹ ባዕደ ማርያም በኋላ ልጃቸው አጹ እስክንድርም አሚር ሸምስ አዲን ኢብን ሙሐመድን በ እኤአ ደከር ላይ በተደረገው ፍልሚያ አሸንፈው ነበር ዳሩ ግን በተደረገው መልሶ ማጥቃት ተሸ ነፉና ወደ ይዞታቸው ሲመለሱ ከፍተኛ ሠራዊት አለቀባቸው ይህ ችንም ቀን ለማስታወስ ደብ ረ መስዋዕት የምትባል ቤተክርስቲያን አቋቋሙ ከአሚር ሸምሰዲን በኋላ መሐመድ ኢብን አዝፃ ረዲን ከ እኤአ ተተካ ይህም ሱልጣን ለክርስቲያኑ መንግሥት ገብሮ በሰላም ለመኖር ፍላጎት የነበረው ቢሆንም እጅግ ኃይለኛና ዝነኛ የነበረው የዘይላዑ አሚር ማሕፉዝ «አንገብርም» በማለቱ ጦርነት ተቀሰቀሰማሕፉዝ በኋላም የኢማምነትን ማዕረግ በማግኘት የአሚር መሐመድ የጦር አዛዥ በመሆን በአጹ እስክንድር ላይ ጅሐድ አወጀ እሱም ያስነሳው ጦርነት የአጹ እስክንድር ወራሽ በሆነው በአጴጹ ናአድም ቀጠለ ከፍተኛ ጥቃትም አደ ረሰ ከአጴጹ ናኦድ በኋላም ከአጹ ልብነ ድንግል ጦር ጋር ገጠሙፊ በርካታ ስፍራዎችን ያበ ሆኖም የአጹ ልብነ ድንግል ጦር ድል እያደረገ ሲፄድ ሱልጣን መሐመድ ሸሸ ኢማም ማህፉዝ ግን ከንጉሠ ወገን ጀግና የሆነ በጎራዴ እንዲፋለሙ ጠየቀ በዚህ ጊዜ አባ ገብረ እንድርያስ የተባሉ መነኩሴ ፈቃደኛ ሆኑ መነኩሴው በለስ ቀናቸውና የማህፉዝን አንገት ለመቅላት ቻሉ «በንከር» ተብሎ በሚጣራው ስፍራ የነበረው የአዳሎች ቤተመንግሥት ተደመሰሰ ከዚያ በኋላ የንጉሠ ነገሥቱ ሠራዊት የአሚር መሐመድን ሠራዊት እስከ ዘይላ እያሳደደ ጨፈጨፈው በርካታ ሀብትና ንብረትም ማ ረኩ ዘይላዕም በ እንዳልነበረች ሆና ተቃጠለች አሚር አሕመድ ከአንድ ዓመት በኋላ ኃይሉን አጠናክሮ የልብነ ድንግልን ሠራዊት ለመውጋት ቢሞክርም አልሆነለትም እንዲያውም በጦር ሜዳው ላይ ሞተና ግዛቱ ተከፋፈሰ አምስት ሱልጣኖችም በሁለት ዓመታት ውስጥ ተፈራረቁበት ከአሚር አሕመድ በኋላ አልጀይራድ አቡን ኢብን አዳሸ ተተካ የኢማም አሕመድ ኢብን ኢብራሂም አህመድ ግራኝ ዜና መዋዕል ዘጋቢ የሆነው ሸሐብ ኢድዲን ወይም በሙሉ ስሙ አሕመድ ኢብን አብደልቃድር ቢን ሳሌም ቢን ዑስማን እንደጻፈው ይህ ሰው እስልምናን አሳምሮ የሚያውቅ ነበር የእስልምና ሕግን የሚጻረሩ ነገሮችን ለምሳሌ አልኮል መጠጥን ቁማርን አስወገደ የነቢዩ መሐመድ ዝርያዎች ናቸው ተብለው የሚታወቁትን የበለጠ ያቀረበ ነበር በዚህም ምክንያት የሸረዓን ሕግ አስፍኖ ይኖር ነበር ከሱ በኋላ የመጣው አቡበከር ኢብን ሙሐመድም መናገሻ ከተማውን በ ላይ ከደከር ወደ ሐረር አዛወረ ነገር ግን እንደ አልጀራድ በእምነቱ ጠንካራ አልነበረም በዚህም ምክንያት አልኮል መጠጥ መጠጣትና ቁማር መጫወት ሳይቀር ተጀመረ በዚህም ጊዜ የአዳሉ መንግሥት ዘይላዕን ብቻ ሳይሆን በርበራንና እስከ ጋረዳፉርይ ያለውን ያጠቃልሳላል አጹ ልብነ ድንግልም በበኩላቸው የአዳል ገዥዎች ሳይገብሩላቸው ግዛታቸውን ያስፋፉ ስለነበር ከፖርቱጋሎች ጋር ሆነው በኃይል ሊያንበረክኳቸው ይፈልጉ ነበር ይህ በዚህ እንዳለ በአዳሉ መግዛት ሥር አሕመድ ኢብራሂም በ እኤአ ተወለዱ አሕመድ ኢብራሂም ሕዝባዊነታቸውን ወይም የስልጣን ፍላጎታቸውነን ያሳዩት በሱልጣን አቡበከር ዘመን ነበር ሺሐብ ኢድዲን አሕመድ ኢብን ዓብዳልቃድር ወይም ዓረብ ፈቂህ የተባለው የአሕመድ ኢብራሂም ዜና መዋዕለ ጸሐፊ እንደ ዘገበው በሱልጣን አቡበከር ዘመን ምዝበራና ጭቆና በአያሌው ተስፋ ፍቶ ነበር በዚህም ምክንያት አሕመድ ኢብራሒም ሱልጧን አቡበከር ወታደሮቹና በርካታ ሱማሌዎች በሕዝቡ ላይ የሚፈጽሙትን በደልና ቅዱሱን ሕግ በመጣስ የሚፈጽሙትን አስፀያፊ ድርጊት በመቃወም ከተወሰኑ ተከታዮቻቸው ጋር ከሐረር ወጥተው ሑባት አተባለው ስፍራ ተቀመጡ እነዚህም ተከታዮቹ የቀድሞው ሱልጣን ገራድ አቡን አገልጋዮች ነበሩ። አሕመድ ኢብራሂም ከነዚህ ሰዎች ጋር ከሐረር ኪሎ ሜትር ከምትርቀው ሁባት ለጥቂት ጊዜ እንደተቀመጡ ተከታዮቻቸው ወደ መቶዎች ከፍ አሉ ገራድ ዑመር አዲንንም መሪ አድርገው መረጡ ሸሐበዲን አሕመድ አብደልቃድር ዓረብ ፈቂ «ፉቋጋ ጋያቻቕ በተሰኘው መጽሐፍ አንደተገለፀው አሕመድ ኢብራሂም አልቃዚ ሆባት በነበሩበት ጊዜ ፋኑኤል የሚባል የዳውሮ ገዥ የነበ ረ ከፍተኛ ባለሥልጣን እየሩሳሌምን ለመሳለም በዚህ ስፍራ አካባቢ ሲያልፍ ሙስሊም ሴቶችንና ሕጻናትን መያዙ ተሰማ በዚህ ጊዜ አሕመድ ኢብራሂም አልቃዚ ተከታዮቻቸው ፈጥነው ወደ ስፍራው በመሄድ ጦርነት ገጠሙ በዚህ ጦርነት ጎራዴና ጋሻ እርስ በርሱ ሲጋጭ በስተቀር ሌላ ከቶ አይሰማም ነበር በመጨረሻም በርካታ የክርስቲያን ባላባቶችን ወታደሮቻቸው ተገደሉ ተይዘው የነበሩት ሴቶችና ሕጻናትም ተለቀቁ ሱልጣን አቡበከርና ሱማሌ ተከታዮቻቸው ይህንን ዜና ሲሰሙ ሐረር ከተማን ለቀው ወደ ሱማሌያ ክልል ሸሹ በኋላ ግን ኃይላቸውን አጠናክረው የአሕመድንና የጓደኞቻቸውን ኃይል በማዳ ከም ተመልሰው ሐረርን ያዙፁ በሁለቱ መካከል በተደረገው ተደጋ ጋሚ ጦርነት የነአሕመድ መሪ ዑመር ዲንና ዑስማን ኢብን ያሲን ተገደሉ አልሰመረም እንጂ የተደረገውን ጦርነት እግምት በማስገባትም ለመታረቅ ሞክረው ነበር በመጨረሻም አሕመድ ኢብራሒም የሐረር ገዥ ሆኑ ጭቆናን አስወግደው ፍትሕን አሰፈኑ በዚህ ጊዜም አሕመድ ኢብራሒም ወንድም መሐመድ ኢብን ኢብራሂም ሁኔታውን በአይነ ቁራኛ እንዲከታተል ሐረር ውስጥ እንዲቀመጥ እአደረጉ ከዚያም እንደማሕፉዝ ሁሉ በክርስቲያን ገዢዎቻቸው ላይ ጂሐድ አወጁ ይህም አዋጅ የታወጀው በምድረ አዳል ያሰለ ሕዝብ ለአጹ ልብነ ድንግል መንግሥት እንዳይገበር ባዘዙበት ወቅት ነው አጹ ልብነ ድንግልም አማቻቸውና የባሌ ገዥ የነበሩትን አዝማች ደግለሐንን አዘ መቱ ሆኖም የአዝማች ደግልዛን ጦር እድር በተባለ ቦታ ሸንፈት ት ህ የማሕፉዝ ልጅ የሆነችው ባቲ ድል ወንበራን ያገቡት አሕመድ ኢብራሒም ዝናቸው እየገነነ መጣ በተለይም የዘይላዖቹ የአፋሮቹ የታጁራዎቹ በአጠቃላይም የሳህል አካባቢ ነዋሪ የሆኑት የማህፉዝ ወገኖች ከፍተኛ ድጋፋቸውን ሰጧቸው ታጁራና ዘይላዕ የባህር ወደብ ከመሆናቸውም በላይ ከዓረቦች ጋር ባላቸው ጉርብትናና ግንኙነት የጦር መሣሪያ ድጋፍ እንዲገባ ለማድረግም እጅግ አመቺ ነበሩ ለምሳሌ በልብነድንግል ላይ ከመዝመታቸው በፊት ሰባት መድፎችና ሰባ በደንብ የሰለጠኑና ዘመናዊ የጦር መሣሪያ የታጠቁ ወታደሮች ነበሯቸው በየጊዜው የጦር መሣሪያ ለማስገባት በመቻ ላቸውም በአካባቢው ከነበሩት ባለስልጣኖች ብቻ ሳይሆን ከልብነ ድንግል የበለጠ ኃይል ለመሰብሰብ ችለው ነበር በዚህም ምክንያት ደቡባዊና ምስራቃዊ ኢትዮጵያን በተለይም ደዋሮን ባሌን ሐዲያን ገንዝን ወጂን ፋጣጋርንና ኢፋትን አጠቃለው ይገዙ ር ኢማም አሕመድን የረዱ ማሕራ ተብለው የሚታወቁ በ ኢኢ። ከፍርዴ ቀ ከዚያም እስከ ባለው ጊዜ ግዛታቸውን የዛሬይቱን ችን ስ ሱማሊያን ኢትዮጵያን ኤርትራንና ከሰላን ሱዳን በአንድ ማስተባበር በሸረዓ ሕግ ሲያስተዳድሩ እንደነበረ የሚታወቅ ት የደቡ ዓረቢያ ሰ ነው ስለሆነም የኢማም አሕመድ በ እኤአ መገደል ለ ዓመታት ያህል በእስልምናና በክርስትና ሄይማኖት መካከል የተደረገውን ጦርነት እንዲያከትም ያደረገው ለኦሮሞ መስፋፋት አመቺ ሁኔታን ፈጠረ ከመሆኑም በላይ ክፍል ሁለት የኢማም አህመድ ኢብራሂም አነሳስ ስለኢማም አሕመድ ማንነት ለማወቅ በመጀመሪያ የምሥራቅ ኢትየጵያን ታሪክ መመርመር ተገቢ ነው ከሁሉ አስቀድሞ ግን ይህ አካባቢ ከጥንት ጀምሮ የኢትዮጵያ ግዛት እንደነበረና ያኔም ቢሆን «ገብር አልገብርም» የሚል ውዝግብ ብሎም ጦርነት ሊኖር እንደሚችል ግንዛቤን መውሰድም ያስፈልጋል ይህንን መሠረታዊ የስው ልጅ ባህሪይ ይዘንም የዛጉዌ ሰርወ መንግሥት ከአክሱማዊያን ሰርወ መንግሥት የሽዋ ስለሞናውያን ስርወ መንግሥት ከዛጉዌ አገዛዝ በመውጣትና የራሱን አገዛዝ ለመመሥረት እንደፈለገው ሁሉ ነገሮች እያደጉ ሄደው በኛው ምዕተ ዓመት መጨረሻ የኢፋትና የወላስማ ገዥዎዎች የሸዋ አጹዎችን አገዛዝ ጥለው አገሪቱን ራሳቸው ለመምራት በተደረገው ጥረት ቀዳሚውን ቦታ ይዘው ነበር የሚል ግንዛቤ መጨበጥ እንችላለን ነገር ግን ይህ ጥረት ከረዥሙ የታሪክ ሂደት አኳያ ሲታይ የተ ሳካ መፍትፄ ሆኖ አልተገኘም በምዕራፍ አንድ እንደተጠቀሰው ሁሉ በዚህም ጦርነት እጅግ የታወቀውና የጄሄድ ጦርነት ተዋናይ የነበረው ሱልጣን ሰዓደዲን ዳግማዊ የሚባለው ዘይላ ውስጥ ተገ ደለ ከርሱ ሞት በኋላ ቤተስቦቹ ወደ ዓረብ ሰላጤ ተሰደዱ በዚህም የስደት ዘመን የአጹዎቹ መንግሥት በይፋትና በዘይላ የበላይነትን በማረጋገጥ ሲያስገብር ቀዩ ከመካከላቸው ሱልጣኖችን በመሾምም ማዕከላዊውን መንግስት አጠናክሮ ቀበጠሰለ በተለይም የአጹ ናዖድ መንግሥት ከፍተኛ የበላይነትን ይዞ ነበር አጹ ልብነ ድንግልም ቢሆኑ የነበራቸው ወታደራዊ ኃይል በቀላሉ የሚገመት አልነበረም አንዲያውም ወደፊት ሰፋ አድርገን እንደምንመለከተው ሁሉ «ጦር አምጣ» ብለው መሬትን ደብድበዋል ይባላል ወደ ታሪኩ መለስ ብለን ስንመለከት ግን እኤአ በ የወላ ስማው ስርወ መንግስት በየመን ገዥዎዎች በመረዳት ወደ ኢትዮ ጵያ በመመለሱ አዳል በሚባል ስም ተቋቋመ ከተማውንም ሐረር አካባቢ በምትገኘው ደከር በምትባል ቦታም አፉረገ ከዚህ በኋላ ኢፋት የሙስሊሞች ማዕከል መሆኗ ቀረና የሙስሊሙ ህብረተሰብ የፖለቲካ ማዕከል ወደ ሐረር ተዛወረ ይህ ቦታ ከተጠናከረ በኋላ ግን ሐረር ገዥዎች እንደቀዳሚዎቹ አባቶቻቸው ጄጂድ የጦርነት ፖሊሲ አልገፉበትም እንዲያውም ከሸዋ አጹዎች ጋር ለመወዳጀት በማሰብ ከጦርነት ይልቅ በኢት ሽ ዮጵያና በዓረቢያ መዛል በሚካ ፄደው ንግድ ውስጥ መሳተፉ የበለጠ ጥቅም እንዳለው በመረዳት አዲስ ፖሊሲ ነደፉ ሆኖም ይህ አስተሳሰብ በሽማግሌዎችና የዛይ ማኖት መሪዎች በጥቅሉ በሁሉም ሕዝብ ዘንድ ተቀባነት አላገኘም ስለዚህም ከማዕከላዊው የኢትዮጵያ መንግሥት ጋር ስምምነት ፈጥረን በሰላም እንኑር ወይስ ግንኙነቱ በአንድ ወገን ሰላም ፈላጊነት ብቻ ሊወገድ ስለማይችል በጦር መሣሪ ያ እንፍታው። ብየ ብጠይቃቸው ይህማ ወደፊት ሐበሻን የሚያቀናው ኢማም አሕመድ አልቃዚ ነው ብለው ይነግሩኛ ል» ይሉናል ስለዚህም የኢማምነትን ማዕረግ ያገኙት ከነቢዩ ሙሐመድ ይሆናል በዚህ ሕልም ውስጥ ከዑመር ቀጥለው የዓረቢያ መሪ ኸሊፋ ኡስማን ተዘለው ዓሊ ገብተዋል ይህ ያለ ምክንያት ተዘለለ ብሎ ማሰብ አስቸጋሪ ነው ምክያቱም ሻዒዎዎች አማም ዑስማንን ስለ ማይቀበሏቸው ነው ከቪህም በተጨማሪ ኢማም አሕመድ የቆሙት ሻዒዎዎች ኢማምነት ከሳቸው ይጀምራል ካሏቸው ኢማም ዓሊ ጋር አቁመዋቸዋል በሦስተኛ ደረጃ ዓሚር ረኢስ ሱልጧን ሳይሆን እንደሻዒዎዎች ሁሉ «ኢማም» ሆነው አልመዋል በአራተኛ ደረጃ በዚህ መጽሐፍ ውስጥ ምዕራፍ ስድስት ላይ እንደምንመለከተው በርካታ ሱፊዎዎች እናገኛለን አምስተኛ ራዕይና ሻዒ የተያያዙ ናቸው በሌላ በኩልም ሱኒዎች በብዛት አንመለከታለን ሱኒዎቹም ከሚገለጡባቸው መንገዶች አንዱ ሱፊዎች ሐነፊዎች ሻፊዒዎች ማሊኪዎችና ሐንባሊዎች መኖራቸው ነው እነዚህ የዛይማኖት አባቶች የነቢዩ ሙሐመድን ሱስና የተከታዮቻቸውንና የተከታዮቻ ቸውን ተከታየዮችች መሥቧታ አመለካከት የሚያራምዱ ስለሆኑት አቡበከርንም ዑመርንም ዑስማንንም ዓሊንም እኩል የዓረቢያ መሪዎች አድርገው ስለሚመለከቱ ሻዒዎች ሊሆኑ አይችሉም በጥቃቱ ወቅትም አንድ ጊዜ ቤተክርስቲያን እንዲቃጠል ሲታከዝ በሌላ በኩል ያቃጠለ ሲረገም ይታያል ዕነለፉቃጠታ ይ ርዕፌጄያናም ዐሰፈሪረው ምሪራፍ ርሃሩ ይመኃቃጋ ቤተክርስያንም ሆነ ሌላ የተቃዋሚ ንብረት ማቃጠልና አለማቃጠልም ከሱኒና ከሻዒ አመለካከት ጋር የተያያዘ ነው ስለዚህ በዚያ ውቅት የተለያየ አመለካከት የነበራቸው ነገር ግን ተቻችለው የሚኖሩ የፃዛይማኖት አባቶች እንደነበሩ መረዳት ይቻላል እነዚህን ሰዎች አንድ የሚያደርጋቸውም የሱልጣን አቡበከርን ሥርዓት በመጣል የኢማም አሕመድን ሥርዓት ለመዘርጋት ተባብረው መነሳታቸው ነው ስለሆነም ቀደም ሲል ለመግሰጽ እንደተሞከረው ሁሉ ወቅታዊው ሁኔታ የአውሮፓውያንንና የአመካለኛው ምስራቅ ተጨባጭ ሁኔታን የሚያንጸባርቅ እንደነበረ መረዳት ይቻሳላል በዚህም መሠረት በነኢኪኢማም አሕመድ ኢብራሂም በኩል የዛይማኖትን መሠረት ያደረጉ የተደራጁ የጦር መሪዎች ተከስቱ ከአነዚህም የዘመኑ ኃያላን ግለስቦች አቦኝ ኢብን አዲሽ አሕመድ ኢብን ኢብራሂም አልቃዚ ግራኝ እና አሚር ትር ኢብን ሙጃሂድ ይገኙባቸዋል እነዚህም የጦር መሪዎች መሐመድ ኢብን አዝፃዛ ረዲንን ከገደሉ በኋላም ገራድ አቦኝ ኢብን አዲሽን በውስጠ ታዋቂ መሪ በማድረግ ስለዚሁ ብለው የመሐመድን ልጅ ዓሊ ኢብን መሐመድ አሻንጉሊት ንጉሥ የይስሙላ ንጉስ አድርገው አስቀመጡት እርግጥ ነው ነባራዊ እውነታ ነውና በፃይማኖቱ መሪዎች ውስጥ የርስ በርስ አለመግባባትና ግጭት ይነሳ ነበር ነገር ግን ዓረብ ፈቂህ እንደሚነግረን ገራድ አቦኝ ኢብን አዲሽ ስልጣን በአዳል ውስጥ ሲጨብጥ ይህ ዓይነቱ አለመግባባት ቀረ ምክንያቱም ይህ ስው በእስልምና ዛይማኖት መሠረት ይገዛ ስለነበር ነው ገራድ አቦኝ ኢብን አዲሽ በዓረብ ፈቂህ እንደተጠቀሰው ስሙና ስራው የተ ወደስው በዚሁ ተግባሩ ይመስላል ሕግና ስርዓትን እንዲ ያንሰራራ በትክክል እንዲሰራና ስህተትም እንዲወገድ ዘራፊዎችንና የመንገድ ላይ ቀማኞችን የአልኮል መጠጦችን አጠፋ የዘፈቀደ ኑሮና ከበሮ ድለቃ እንዲቀር አደረገ መሬት አጥጋቢ ብልፅግናዋን የለገሰችበት ዘመን ሲሆን እርሱም የነብዩ መሐመድን ተከታዮችና የሄፃይማኖት አማካሪዎችን ሸሆችንና ተከታዮቻቸውን የሚወድ ነበር እዚህ ላይ ይህ ሁሉ ሲሆን የአጹ ልብነ ድንግል መንግሥት ምን ይሠራ ነበር። አርቂቆንና ምጽዋን ብቻ ሳይሆን ሳምፃር ተብሎ የሚጠራውንና ያኔ ከኢትዮጵያ የባህር ድንበር ኪሎ ሜትር ያህል ገባ ብሎ የሚገኘውን ስፍራ የሚገዙት ደግሞ በኦቶማን ገዥዎች ዘንድ ሱልጣኖች እየተባሉ ይጠሩ ነበር ምንም እንኳን እንደሁኔታው አመቺነት በሚመጡ የኦቶማን ኢምፓየር ናኢቦች ትዕ ዛዝ ስር የነበሩት ቢሆኑም በለዎች በቀጥታ ተጠሪነታቸው ኪያሂዚያ «ሃከ እና ሲዳር ተብሰው ለሚጠሩ መሪዎች ሲሆን ሲዳር ማለትም የጦር ጓድ አዛዥ ነው ክያፈቂያ ማለትም ከሞላ ጎደል ዛሬ ፖሊስ የሚያከናውነውን ያከናውን የነበረ አካል ነው ስለሆነም ናኢብ የሚለው ሹመት የሚሰጠው ያኔ የኦቶማን ኢምፓየር ቅኝ ግዛት በነበረችው ጅዳ ሲሆን ሲዳርና ኪያድ የተባለው ሹመት የሚሰጠው ደግሞ ለምጽዋ ገዥ ነበር የበለዎች ግዛት በሰምፃር በምጽዋ በአርቂቆ በትግራይና በሐማሴን አካባቢ እስከ ኛው ክፍለ ዘመን ተስፋፍቶ ነበር በማለት አቢር «የፄሊያንን ሾዬጅ ኢን አቢሲንያኔ የትሚንግፃምን «ኢስላም ኢን ኢትዮጵያ»ን ጠቅሶ ያስረዳል አቢር ከዚህም በተጨማሪ በለ ዎች በኋለኛው ዘመን ማለትም ደጃች ውቤ የዛሬቱን ኤርትራንና ትግራይን ይገዙ በነበረበት ጊዜ የምጽዋ የአርቂቆንና የስምሐር ግዛቶቻቸውን አጠናክረው ምጽዋንና አካባቢዋን ከ ጀምሮ ለመቆጣጠር በገሰገሱበት ጊዜ መሪዎቻቻው ናኢቦች ሳሆዎችን ከፈጂቸው በኋላም እንዳስገበሯቸው እንገነዘባለን በአፄ ልብነ ድንግል ጊዜ አውራይ ዑስማን ኢብን ዳር ዓሊ የተባለ የበለው ዝርያ ዕውቅ አዝማች የኢፋትና የፋጣጋር ገዥ ሆኖ ነበር ይህም ሰው በልብነ ድነግልና በኢማም አሕመድ ኢብራሂም ዘመን ጦርነት ወሳኝ ሚና ተጫውቷል ከአጹ ልብነ ድንግል ጋር አውራይ ዑስማን ቢሰለፍም ከአህመድ ግራኝ ጋር ደግሞ በለው አብዱ የተባለ የጦር አበጋዝ አንደነበረ እንረዳሰን ከዚህም በተጨማሪ በለው ሰገድ የተባለ የዳሞት ገዥም ከኢማም አሕመድ ኢብራሂም ጋር ለተመተባበር ዝግጁ እንደነበር ይታወቃል አጹ ሱስኒዮስም እንደሰርጸ ድንግል ሁሉ በርካታ የአገው የጎንጋና የበለው ባሮች ነበሯቸው ከነዚህም ባሮች መካከል እየመረጠ ይሾሙ እንደነበርና ከሹሞቹ መካከል አንዳንዱም ታላላቅ ደረጃ እንደደረሱ ታሪክ ያስረዳል በለዎች በወልቃይት ውስጥ እንደነበሩም ትረሚንግዛም «ኢስላም ኢን ኢትዮጵያ» በተሰኘ መጽሐፉ ይገልጻል በ የቱርኮች የበላይነት ሲያከትም የአርቂቆና የምጽዋ ግዛቶች ለበለው ናኢቦች እንዲተላለፍ ተደርጎ ነበር ቀዳማዊ ኢያሱ ስልጣን ይዘው በነበረ ጊዜ ናኢብ ሙሳ ቢን ዑመር ቢን ኦሚር ቢኩኑ የተባለ የበለው ማለትም የቤጃ ብሔረሰብ አባል ለንጉሱ አልገብርም ብሎ የነበረ ቢሆንም ንጉሱ ሊዘምቱ ሲዘጋጁ ግብሩን ከስጦታ ጋር ጨምሮ እንደላከ እንረዳለን በኤርትራ በተለይም በሰገነይቲ አካባቢ የሚኖሩና ቁጥራቸው የሚያህሉት ነዋሪዎች ዝርያዎቻቸው ከበለው ዝርያ እንደመጡ ይናገራሉ በሐማሴን በአካለ ጉዛይ በሰራዬ ትግርኛ ከሚናገሩት ውስጥም በከፊል የበለው ቤተሰቦች ናቸው በሌላ በኩልም በለዎች ቤጃዎች ሆነው እናገኛቸዋለን ቤጃዎች ደግሞ በቀይ ባህርና በናይል መካከል የሚኖሩ ሕዝቦች ሲሆኑ የእስልምና እምነትን የተከተሉትም በዓረብ ነጋዴዎች አማካይነት ነው ከአንድ ሺ ዓመታት በፊት ኢብን ሳሊም የተባለ ሰው እንደገለጸውም ቤጃዎች ከቤን አመር በስተ ቀር የተቀሩት ከበለውና አንዳቸው ከሌላው ጋር ተቀላቅለው አንድ ሆነዋል በለዎች በኋለኛው ታሪካቸው ማክዙማውያን ወላስሞች ቤተስራኤሎች ወዘተ እንደሚባሉት ራሳቸውን ከዓረብ ዝርያ የመጡ በማድረግ ትግሬዎችንና ቤጃዎችን በበላይነት ይገዙ ነበር ቢለን የሚባሉት አገው ብሔረሰብ አባላት ቢሆኑም እነሱም በበኩላቸው ቤት አብረኸ ወይም የአብርዛም ጎሳ ቤተ ኢስዛቅ» ብለው ራሳቸውን ይጠራሉ እነዚህም የአገው ብሔረሰብ አባላት የሚጠሩትም በሐርቂቆዎቹ በለዎችና በትግራይ ራሶች ይገዙ የነበ ረ ሲሆን በኋላ ግን በ በግብጾች በ የኢጣሊያ ቅኝ ግዛት ሆነዋል በለዎዎች ቤጃዎዎች ናቸው ተብለው የተገለጹበት ለ ው ል አልሐበሽም ከመረብ በስተደቡብ ያሉ ትግራይ በታች ያሉት ማለትም የዓጋሜ የዓድዋ የተንቤንና የእንደርታ አካባቢ መሆኑ ነው ሙስሊሞች በለዎች ናቸው ያላቸዋል በአጭሩ በለ ዎች ኢትዮጵውያን እንጂ ቱርኮችም ዓረቦችም አይደሉም ያም ሆነ ይህ በለዎች የተባሉት ኢትዮጵያውያን በጀግንነ ታቻቸው ከክርስቲያን ወይም ከሙስሊሙ ጎን በመሰለፍ የወታደርነትን ተግባር ያገለግሉ የነበሩ የምስራቅ ኢትዮጵያ ብሔ ረሰቦች እንደሆኑ እንረዳለን እነዚህ ብሔረሰቦች ከሰሜን ምሥራቅ እስከ ደቡብ ምሥራቅ ገናና መንግሥት የነበራቸው ለመሆኑና ላለመሆኑ ግን የአርኪዎሎጂና የአንትሮፖሎጂ እንዲሁም የስነልሳን ጥናት ማድረግ አስፈላጊ ይሆናል ለጊዜው ግን ሐረሪዎች ከሐርላዎ ዎች ሐርላዎች ደግሞ ከበለዎች በለዎች ከሰሜን ኢትዮጵያ ሕዝቦች ጋር የተያያዘ ታሪክ እንዳላቸው መጠቆም ብቻ ይበቃል ከዚህም በተጨማሪ ብላቴን ጌታ ሕሩይ ወሥላሴ እንደጠቀሱት ኢማም ማሕፉዝም ይሁኑ ሌሎች የዘይላ ገዢዎች እንደሌላው የኢትዮጵያ የማፃልና የድንበር ግዛት ሁሉ ሲመች እያፈነገጡ ሳይመች እየገበሩ የኖሩ ናቸው ስለሆነም የራሳችንን ታሪክ ጠለቅ ብለን ብንመረምረው የኢትዮጵያ ታሪክ ከዛሬዎቹ አጎራባቾቿ ጋር የተሳሰረ ስለሆነ ኢማም አህመድ ከሐረርም ይነሱ ከዘይላዕ ያው ከታጁራሕም ሆነ ዓድዐሊ ኢትዮጵያዊ ለመሆናቸው አያጠያይቀቅም ዳሩ ግን የኢትዮጵያ ታሪክ የማዛል ኢትዮጵያ ታሪክ ነው የምንል ከሆነ በእርግጥም መነጋገር ያለብን ከዛጉዌ ስርወ መንግስት በኋላ ስላለው ታሪካችን መሆን ይኖርበታል የቅድመ አክሱም የአክሱምና የድህረ አክሱም ስርወ መንግሥታት ሁሉ የኢትዮጵያ ታሪክ ነው ከተባለም በቆየው የኢትዮጵያ ታሪክና ትውፊት ሱማሌ ሪፐብሊክን ጨምሮ የተመሰረቱት ከኢትዮጵያ አካል ነታቸው ተቆርጠው ሲሆን ለመቆረጣቸውም የአውሮፓውያን ቅኝ ገዥዎች እጅ በከፍተኛ ደረጃ እንዳለበት አያከራክርም በዚህም ምክንያት ደቡቡ በኢጣሊያ ሰሜን በእንግሊዝ ጂቡቲ በፈረንሳይ ቁጥጥር ስር ውለው ከቆዩ በኋላ ከ እኤአ በኋላ ተመሠረቱ ፕሮፌሰር መስፍን ወልደማርያም የኢትዮጵያና የሱማሌ የድንበር ይገባኛል ጥያቄ ። « በዝርዝር እንዳስፈሩት ከ አኤአ የሱማሌ መንግስት የሚባል ነገር እንዳልነበረ መረጃ በመጥቀስ ያስረዳሉ በፕሮፌሰር መስፍት ትንታኔ መሠረት የአክሱም የድንጋይ ላይ ጽሑፎች ሱማሌን የእጣን አገር እያለ እንደሚጠራው አዶሊስ ያለው የድንጋይ ላይ ጽሑፍ የኢትዮጵያ ግዛት ከአክሱም እስከ ሱማሌላንድ ከኑቢያ እስከ ቀይ ባህር እንደነበር የኢትዮጵያ ግዛት ከምሥራቃዊ ቀይ ባህር እስከ ደቡባዊው ቀይ ባህር እንደሆነ የሱማሌ ላንድ ሕዝብ በአክሱም ገንዘብ ይጠቀም እንደነበር እንረዳለን ፕሮፌስር መስፍን በተጨማሪም ምንም እንኳን ዛሬ ኢትዮጵያ «ሱማሌ ግዛቴ» ናት ብላ ለመከራከር ፍላጎት ባይኖራትም በቀይ ባህር ድንበር አካባቢ በርካታ ሱልጣኔቶች ቢኖሩም ትልቁና ኃያሉ የዘይላው ነበር ታቂ አዲን አሕመድ ኢብን ዓብዱልቃድር ኢብን ሙሐመድ አልመቅሪዚ እአአ የተባለው እውቅ ግብጻዊው የታሪክ ጸሐፊ እንዳስፈረው የዘይላ ዓሚር በማዕከላዊ የአጹ መንግስት ይተዳደሩ ነበር የኛውና የኛው ክፍለ ዘመን አውሮፓውያን ተጓኙች በሰነዶቻቸው ላይ እንዳሰፈሩትም የአዳል ሱልጣኖች ግዛት ወደ ምስራቅ ከበርበራ እስከ ጋርዳፍና አንዳንዶቹም እስከ ሞቃዶሹ ይዘልቅ እንደነበር አስፍረዋል አልቫሬዝ የተባለው የታሪክ ፀሐፊም የኢትዮጵያው ንጉሥ እስከ ሞቃዲሾ እየሄደ ያስገብር እንደነበር ገልጸል አንዳንድ የታሪክ ፀሐፊዎች ከደረሱበት መረጃ በመነሳት «ዋና ከተማውን ዘይላ ላይ ያደረገው የአዳሉ ስርወ መንግስት መስራች ንጉሥ ዑመርዲን በቅፅል ስሙ አውበርኸሌ ሲሆን ይህም ንጉሥ በስልጣን ለረዥም ዘመናት ኖሯል የአዳል መንግስት ዘይላ ኢፋት ዳዋሮ አርባቢኒ ሀዲያ ሽረቃ ማሌ ዳራ ሲሆኑ እነሱም የራሳቸው ገዥ ነበራቸው» የሚሉም አሉ ከነዚህም ውስጥ የኢፋት ግዛት ከሰሜን ወደ ደቡብ የ ቀናት መንገድ ከምስራቅ እስከ ምዕራብ የ ቀናት ስፋት ነበረው ይህንንም ስሌት አንድ ሰው በአማካይ ኪሎ ሜትር መጓዝ ይችላል ብለን ብንገምት ከሰሜን ወደ ደቡብ ኪሎ ሜትር ከምስራቅ እስከ ምዕራብ ኪሎ ሜትር ስፋት እንደ ነበረው እንገነዘባለን ግብዛዊው የታሪክ ፀሐፊ ሱቡሐል አህሻ እንደገለፀውም ዘይላ የማዕከላዊው መንግሥት መናገሻ ከተማ ነበረች እንደ ሱቡሐል አህሻ አተራረክ ዘይላ በርካታ መስጊዶችና መድረሳዎች የነበሯት ስትሆን ያለምንም ጥርጥር በወቅቱ የነበረው ዕውቀት ሁሉ የሚቀስምባት የብርዛን ከተማ ናት በከተማዋ መስጊዶች የነበሩት ቤተመጻህፍት ዛሬ ካሉት ታላላቅ ቤተመጻህፍት አይተናነሱም ነበር ከዚህም በላይ ውይይትና ክርክር የሚደረግባቸው ስፍራዎች ነበሩ ስለሆነም የአሁኒቱ ኢትዮጵያ ከሐረር ሐረር ከዘይላዕ ጋር ዘይላዕ ደግሞ ከሐረርጌ እና ከሱማሌላድ ጋር በጥብቅ የተያያዙ ወይም ሱማሌላንድ ከሐረጌሳና ከዘይላዕ እነሱ ደግሞ ከሐረር ጋር የተያያዙ ናቸውና ስለዚህ እነ ኢማም ማህፉዝን ያፈራችውን የዘይላዕን ታሪክ ከኢትዮጵያከምድረ ሐበሻ ነጥሎ ለብቻ መመልከት በጣም አስቸጋሪ ይሆናል የኢማም አሕመድ ማንነት በአጭሩ ይህን ሲመስል ወታደራዊ ስሜታቸውን በሚመሰከት ደግሞ የተለያዩ የታሪክ ጸሐፊዎችና አስ ረጅዎች እንደሚከተለው ያቀርባሉ ወታደራዊ ስሜታቸውና ችሎታቸው አህመድ ኢብራሂም የወጣትነታቸውን ዘመን ያሳለፉት በወቅቱ የአዳል አካባቢ ገዥ ከነበሩት ከሌላ ወገን ቤተሰባቸው ከገራድ አቡን ቤን አዳሽ ጋር ነበር ከዚህም ጀግና ሕዝብ መካከል መሠ ረታዊ የውትድርና ጥበብ ከመማራቸውም በላይ የፈረሰኛነትን ችሎታ አገኙ ይልቁንም ከ የአዳል ሱልጧኔትን ይመሩ የነበሩት አሚር ማሕፉዝ በአጹ ናኦድ መንግሥት ላይ በተከታታይ ጦርነት በማድረግ ድልን ይቀዳጁ ስለነበር በሐረርና አካባቢዋ ዝናቸው ገኖ ይታወቃል የኒህ ሰው ጀግንነትም የብኩ ወጣቶችን ስሜት እንደሚቀሰቅስ ሳይታለም የተፈታ ነው በመሆኑም አህመድ ኢብራሂም እንደ አሚር ማሕፉዝ በአጹ ልብነ ድንግል መንግስት ላይ ጀሐድን ከማወጃቸውም በላይ ድል ወንበራ የተባለችው ልጃቸውን አግብተው አማች ለመሆን በቅተዋል የአሚር ማሕፉዝ የጀግንነት ስሜትን መውረሳቸውና ከፍተኛ የማስተዋል ችሎታቸው ከወጣትነት እድሜያቸው አንስቶ እንደጠቀማቸው በኋለኛው የሕይወት ክመናቸው ታሪክ ጭምር እንረዳለን አህመድ ኢብራሂም ከኛው እድሜያቸው ቀደም ብሎ ባደ ረጓቸው ጦርነቶች ሞትን የማይፈሩና ድል ለማድረግ ምንጊዜም ዝግጁ መሆናቸውን አስመስክረዋል የ ዓመት ወጣት በነበሩበት ጊዜ ከራስ ደግለዛን ጋር ጦርነት ሲያካዚዱም የጀግንነታቸው ባህርይ በጉልህ ወጥቶ ታይቷል አህመድ ኢብራሂም ጀግና የጦር ሰው በመሆናቸው ሽሽትን ወይም ዓላማቸውን ከግብ ሳያደርሱ መመለስን የማይወዱ እንደነበሩም በየጊዜው አሳይተዋል ይልቁንም የጦር አበጋዞቻቸው «አባቶችህ ከዚህ ወዲያ ተሻግረው አያቁም እኛም የሚበቃንን ያህል ድል አድርገናል ምርኮም አግኝተናል ከዚህ ወዲያ መሄድ ህዝባችንን ማስጨረስ ነው እንመለስ» ሲሏቸው ዓላማቸው ኢትዮጵያን አንድ አድርጎ ለማስተዳደርና እስልምናን ለማስፋፋት በመሆኑ በአንድ በኩል ላለመመለስ እየፈለጉ በሌላ በኩል ደግሞ ጦርነትን ያህል ትልቅ ነገር ብቻቸውን መወሰን እንደማይችሉ እየተ ረዱ የሚቸገሩበት ሁኔታ ነበር ከነዚህም መካካል ወደ ፋጣጋር መጥተው ዋድሁ በሚባል ቦታ እንደደረሱ እሳቸውና የቅርብ ረዳቶቻ ቸው ንጉሠሁን እንውጋ ሲሉ አብዛኛው ሠራዊት ግን እንመለስ በማለቱ አዝነው ዓይናቸው እስኪቀላ ድረስ እንዳለቀሱ እንረዳለን ይህም ምን ያህል እልከኛ ጀግና እንደነበሩ ያመለክታል አህመድ ኢብራሂም የወታደራዊ ስሜታቸውን የሚወጡት በእልከኛነታቸው ብቻ አልነበረም ጦርነት ሲኖር የሚዋጉ ጦርነት ባልነበረበት ጊዜ ደግሞ አርፈው የሚቀመጡ ይልቁንም በሰላሙም ጊዜ የጦርነት ልምምድ ያደርጉ እንደነበረና ይህም ልምምድ ጦርነት በሚኖርበት ጊዜ በቀላሉ ለማሸነፍ ይረዳቸው እንደነበር ከታሪኩ እንማራለን ተክለ ጻዲቅ መኩሪያ ስለኢማም አህመድ ጀግንነት ከልብነ ድንግል ጋር እያነጻጻሩ ሲገልጽ ፌያሲማም ፅሀመድና የያላዴ ዳዝ ድጋፇፇሳ ያመሪትፉ ዓይነንይናዑ መኋጳት ሐያዖፅታ መሆኑ። » ብለው ጠይቀዋል በዚህ ጊዜ ግማሾቹ አሚሮች የይሁንታ ሐሳባቸውን ሲሰጡ ግማሾቹ «ይብቃን እንመለስ» በማለታቸውና በተደረገው ክርክርም የእንመለስ ባዮቹ ፍላጎት በማየሉ በዚህ አዝነው ዓይኖቻቸው እስኪቀሉ አልቅሰው ተ መልሰዋል ይህም በወቅቱ ከአምባገነንነት ይልቅ ምክር አዳማጭነት ይቀናቸው እንደነበረ ያረጋግጣል ወደፊት እንደምንመለከተው ሁሉ እንደአንድ ታኒ አንድን ተግባር ለማከናወን በሚከናወነው ሥራ ላይ የሚሳተፉ ሁሉ በአንድ ድምጽ መስማማት እንዳለባቸው ያምኑ እንደነበረ ያመለክታል ከዚህም ሌላ ኢማም አህመድና የጦር ሠራዊታቸው በቁልዛር ከተባለው ሥፍራ ተነስተው ከሁለት ቀን ጉዞ በኋላ አዋሽ እንደደረሱ ኢማም አህመድ ጦራቸውን ሰብስበው ከወናግ ሰገድ ከክርስቲያኖቹ ግዛት ደረሰን የደዋሮ መንገድም እዚሁ አጠገባችን ነው ሌላይቱ ወደ ወናግ ሰገድ ልብነ ድንግል የምትመራን መንገድ ደግሞ ይቻትና ከሁለቱ የትኛውን እንያዝ ሀሳባችሁን ስጡ» ብለው ይጠይቋቸዋል በዚህ ጊዜ አሚር ዘሀርቡይና ገራድ አህመድ ተነስተው «ወደ ንጉ ከተማ ወደ ባደቄ እንሂድ እሷ በእጃችን ከወደቀች ሌሎች አውራጃዎች በእጃችን ይገባሉ» ብለው ሐሳብ ሲሰጡ ወዚር አዶሌ ደግሞ ይህ ሐሳብ መልካም አይደለም ደዋሮን በጀርባችን ትተን ወደ ባደቄ ብንጓዝ የደዋሮ ሕዝብ ወርዶ አገራችንን ያጠፋል በደዋሮ እንጀምር» አለ በዚህ ሐሳብ ላይ ውይይት ተካሂዶ ሁለተኛው ተቀባይነት አገኘ አይፈርስ ላይም ከአዝማች እስላምና ከአዝማች አቤት ወይም አቢብ ጋር በ ጦርነት ከማድረጋቸው በፊትም ምክር ጠይቀው ከጦር መሪዎቹ ምክርና አስተያየት ካገኙ በኋላ ጦርነቱን አካሂደው ድል አግኝተዋልፁ ይኸውም ምክክር ከራስ ወሰን ሰገድ ጋር በ በተደረገው ጦርነትም ተካሂዲል በ አምባ ግሽን ላይ በተደረገው ጦርነት ገራድ አህሙሽ ምክር ባለመቀበል በጦርነቱ ሲሞት ኢማም አህመድ ግን «ግሽን አምባን እንውጋ» ቢሉም የጦር አለቆቹ ፄደን ብናልቅ ዋጋ የለውም ድል ብናደርግም ከመሳፍንቱ ልጆች በስተቀር የምናገኘው ነገር የለምና ይልቅስ ጨርሶ ወዳልተገባው አገራችን እንሂድ ሲሉት ገራድ አህሙሽን ያህል ትልቅ የጦር አበጋዝና ጓዳቸው ቢሞቱባቸውም ንዴታቸውን ውጠው እልፃቸውን አቀዝቅዘው ማዘዝ ሲቻላቸው «ይሁን እሺ እውነታችሁን ነው» ብለው ጦራቸውን ወደ ኋላው መልሰዋል ይህም በእልክና በአንባገነን ስሜት ተወጥሮ በደመነፍስ የሚመሩ ሳይሆን ለሹራ ለምክክር የተገዙ ሰው እንደነበሩ አመላካች ነው በፉቱሑል ሐበሽ ላይ «ከዚህ ሁሉ ጋር በጠቅላላው ኢማም አህመድ እንደሌሎቹ ታላላቅ መሪዎች በጠባዩ የመሪነት እውቀትና ችሎታ ያለው ሰው መሆኑ ይኸን በኢትዮጵያ ታሪክ ውስጥ ከፍ ያለ ስፍራ የያዘውን የጦርነትና ያሸናፊነት ዕድል ሰጠው ኢማሙም እናንተ ያቀረባችሁት ሐሳብ መልካም ነው በማለት የመጀመሪያውን ሐሳብ ውድቅ አደረጉና ወታደሮቻቸውን ለውጊያ አዘጋጁ» ሲል ይገልጻል ዐድ የተጠናከረ ስለላ ለድል ኢማም አሕመድ ኢብራሂም ከሚወሱባቸው አንዱና ዋናው ጦርነት ከመግጠማቸው በፊት በቃፊሮቻቸውና ራሳቸውም ጭምር የተቃራኒ ወገን የኃይል አሰላለፍ ምን እንደሚመስል የስለላ ሥራ ያከናውኑ እንደነበረ በፉቱሑል ሐበሽ በርካታ ገጾች እናነባለን በአንጻሩም አጹ ልብነ ድንግል ደካማ የደህንነት ኃይል እንደበራቸው አእምሮ ንጉሜ «ጥንታዊ የኢትዮጵያ የሰላም ጥበቃ ታሪክ» በሚል ርዕስ ባሳተሙት መጽሐፍ እንደጠቆሙትም በዚያን ጊዜ ለደረሰው ጥፋት የታሪክ ተወቃሹ ግራኝ ብቻ ሳይሆን ልብነድንግ ጭምር መሆኑን ሊዘነጋ አይገባም » ካሉ በኋላ ነጋድራስ ዓለማየሁ የተባሉ የሲራራ ከፍተኛ ዘበኛ የሰጧቸውን መረጃ ሲጠቀሙበት ባለመቻ ላቸው እንደሆነ በገጽ ያስረዳሉፈ ከነጋድራስ ዓለማየሁ የቀ ረበላቸውን መረጃ ቸል ያሉት ጦርነቱ ከመጀመሩ በፊት ብቻ ሳይሆን ጦርነቱ ተጀምሮ ፋጣጋር ላይ ድል ሲያደርጉ በዚህ ድል ሳንኩራራ ወደፊት ገፍተን «ጠላታችንን አሰከ መጨረሻ ለመደምሰስ ሐረርን ይዘን በአዳልና በኾንት ሱማሌ ላይ አስተዳደራችንን መመስረት አለብን» ብለው ሲያማክሩ ጭምር ነበር አጹ ልብነ ድንግል ለደህንነት መረጃ ጆሮ የማይሰጡ እንደነበሩ ሲገልጡም የየግራኝ ጦር ሲያፈገፍግ ደግለፃንና ዑስማን የተባሉት የጦር መሪዎቻ ቸው ተከታትለው ለመምታት ያደረጉት ጥረት አልነበረም እንዲያውም ደግለፃን ነጋድራስ ዓለማየሁ ይህን ሐሳብ በማቅረባቸው በአሳት ተቃጥለው እንዲሞቱ ሐሳብ አቀረቡ ነገር ግን ንጉሰ ነገሥቱ ቅጣቱን አቀለሉና ጎጆ ውስጥ ታስረው እንዲሞቱ አደረጉ ከመጀመሪያ እስከ ጨረሻ የምናየው እውነታም ኢማም አሕመድ ጠንካራ የደህንነት ጥበቃ ስለነበራቸወው ይልቁንም ራሳቸው በስለላው ተግባር አሰማርተው በመዋጋታቸው ድል ሲያደርጉ አጹ ልብነድንግል ግን ራሳቸውን ከሚጠብቅ በስተቀር አገር የሚጠብቅ ደህንነት ጥበቃ እንዳልነበራቸው እንንገነዘባለን ተክለጻድቅ መኩሪያም የስለላ ሥራ የጠላቱን ኃይልና ድካም አውቆ መውጋት ለድል ፍቱን መድኃኒት ነው አጴጹ ልብነ ድንግል መንግሥት ግን የአዳሎችን የጦር ሰውና ሁኔታ እያሰለለ ከስለላ የሚያገኘውን ፍሬ የተጠቀመበት አይመስልም ሮሃራሃ ጎፅሕመድ ወ ሪራ ጽ ኢማም አሕመድ ግን ከምሥራቅ ኢትዮጵያ እስከ ሰሜን ኢትዮጵያ የዘለቁትም ጠንካራ የደህንነት ኃይል ስለነበራቸው እንደሆነ አያጠያይቅም በተለይም በ ደብረ ብርዛንን በቁጥጥር ሥር እንዳደረጉ ወደፊት መገስገስና ቀሪውን የኢትዮጵያ ግዛት መያዝ እንዳለባቸው ይፋ ያደረጉትም የአጹ ልብነ ድንግል ጦር ተስፋ ቆርጦ እንደተበታተነ ቀድመው በመረዳታቸው ነውቂ በፉቱሑል ሐበሽ ገጾች እንደምናነበውም ኢማም አህመድ የአጹ ልብነ ድንግልን አቅም በሚገባ ከተገነዘቡ በኋላ በጻፉት ደብዳቤ «እኛ እንደቀድሞው ወረን የምንመለስ እንዳይመስልህ ከአንግዲህ ወደኋላ አንመለሰም አላህ ፈቃዱ ሆኖ እስከከፈትልን ድረስ አንመለስም በማለት ወደፊት ቀጥለዋል ሽ የኢማም አሕመድ የስለላ መረብ አንዱ በተራቀቀ ዘዴ ከምርኮኞች መረጃ ማግኘት ነው በዚህ ረገድ ያገኙት መረጃ ለከ ፍተኛ ድል ያበቃቸው ሲሆን አንዳንዱም የሚሰጣቸው የተሳሳተ መ ረጃ ለሽንፈት አድርሷቸዋል በዚህም መሠረት ከመጀመሪያው ጦር ነት እስከ መጨረሻው ጦርነት ድረስ በነበረው ውጊያ ሁሉ ቃፊሮቻ ቸው የስለላ ጓዶቻቸው ተጨባጭ መረጃ ይሰጧቸው ነበር ፉቱ ሑል ሐበሽ ገጽ «ከከሰም ተራራ ድል በቷላ «መስክ ውበቷ» በተባለው ሰፍረው በነበረበት ጊዜ ቃፊራቸውን በዳውሮ ውስጥ ዓንዱራ በተባለው ስፍራ ድል ካደረጉ በኋላ ወደ አንጾኪያ የሸሸው የንጉሱ ጦር በምን ሁኔታና በትክክል የት እንደሚገኝ ሰላይ ልከው መረጃ እንደሰበሰቡ በፉቱሑል ሐበሽ ቅጽ ቁጥር ገጽ «ዑመር ክርስቲያኖቹ ዘንድ ደረሰ ሁለት ቀናት በዚያው አሳለፈ ዖ ወደ ኢማሙ ቀርቦም የትግሬ የአንቁትና የልምጃር ሰዎዎች ፈረሶችና የትግሬ ፈረሰኞችን መያዛቸውንና ሁሉም ብረት ለበስ እንደሆኑ ኢማም አሕመድ ኢብራሂም ዝርዝር መረጃውን ካዳመጡ በኋላ በፃታሮ ሶላት በስገጃ ወቅት አባሎቻቸውን ሰብስበው ምን ማድ ረግ እንዳለባቸው ሲያማክሩ በማግሥቱ ገስግሰን እናጥቃ የሚል ሐሳብ ሲያነሱ ሌሎች ደግሞ አሁን ገስግሰን እናጥቃ የሚል ሐሳብ አነሱ በዚህም መሠረት ኢማም አሕመድ ካገኙት መረጃ በመነሳት ሁለተኛውን ሐሳብ በመደገፍ በዚያ ሠዓት ገስግሰው ማጥቃት እንደሚኖርባቸው አስረድተው የመግሪብን ሶላት ሰግደው አጠቁ» ፓ ፉ የሚል እናነባለን ኢማም አሕመድ ድል ለመቀዳጀት ከራሳቸው የስለላ ሰዎች በተጨማሪ በራሳቻው ፈቃድ ሕይወታቸውን ለማዳን ከመሳ ፍንቱና ከመኳንንቱ ጋር በመጣላት ለገንዘብ ለማግኘት ዕዲጂዖ ግብር ነጻ ለመሆን ወዘተ ብለው ወደሳቸው የሚመጡ መረጃ ይሰጡ የነበሩ ሰዎዎችንም ተጠቅመዋል በዚህ ረገድ ከሚታወሱት መካከል አንዱ እዮስያስ ለተባለ መስፍን አሽከር የነበረው ደበበ ታከለ የተባለው ነው አእምሮ ንጉጫ አፍራሳ የተባሉትን ጸሐፊ ጠቅስው እንዳሰፈሩት ግሸን አምባን ለመያዝ በመድፍም በእግረኛም ተሞክሮ ከፍተኛ መስዋዕትነት ቢከፈልም ሊሳካ ባለመቻሉ ውስጠ አዋቂ ሰው መፈለግ ተጀመረ በዚህም መሠረት ደበበ ታከለን የሚያውቅ አንድ ሙስሊም ወደሱ በምስጢር ተላከ» ይሉና ደበበም የአምባው ቁልፍ በእጁ እንደሚገኝ ገልጦ ቁልፉን ለማግኘት ግን ቃል ብቻ አይበቃም በቂ ገንዘብ ልትከፍሉኝ ይገባል በማለት ቁርጡን ያሳውቃቸዋልፎ ለኢማም አሕመድ ዘመቻ ቁልፍ ነው የተባለለትን ግሸን አምባን ለማስያዝ በደበበ በኩል የቀርበው የመደራደሪያ ሐሳብም «የዘበኛውን ኃይል በጦርነት ለማሸነፍ መሞከር ከንቱ ምኞት ነው ለመድፈኞቻችሁ በየወሩ ከሺህ ብር በላይ በየወሩ መክፈላችሁን ሰምቻለሁ ከዚህም በተጨማሪ መቶ መቶ ወቄት ወርቅ የምትሰጡ መሆኑን የሰላም ዘበኛው በሙሉ ያውቃል ለኔም ለነርሱ የሰጣችሁትን ከሰጣችሁኝ የፈለጋችሁትን ድል ታገኛላችሁ የሚል ነበር በእርግጥም በዚያ ጦርነት እጅግ ከፍተኛ የጦር መኮንኖች አልቀዋል ተደራዳሪውም በቀረበው ሐሳብ በመስማማት በብዙ ሺህ ሠራዊት ያልተቻለው በጥቂት ተዋጊዎች በቁጥጥር ሥር ዋለ ዎታፎ ደሏምሞታዖያ ይጎም ዐቃዎ ታፖሪያ ፉጋ በፉቱሑል ሐበሽ ቅጽ አንድ ቁጥር ሁለት ላይ እንደምናገኘ ውም ኢማም አሕመድ ወረብ ከሚባል ወረዳ በተለይም ዙራራህ ቀበሌ ተነስተው ወደ ዳሞት ከንጉሱ ጋር የነበሩት አበጋዝ ወሰን ሰገድ «አሁን ዝም ብለን የሸሸን እንደሆን አሕመድ መከተሉ የማይቀር ጉዳይ ነው ስለዚህ እርሰዎዎ በአንድ አቅጣጫ ሲሄዱ እኔ ደግሞ በሌላ በኩል ዞሬ ወደ ምሥራቅ አቅጣጫ እንጓዛለሁ በዚህ ጊዜ አገሬን ወረሩ ብሎ ዘመቻውን አቋርጦ ሲመጣ የኔ ሠራዊት ይበታተናል ሲበታተንም እኔ ወደርሰዎዎ እመጣለሁ» በማለት አማክረዋቸው ነበር ንጉሱ በዚህ ተስማምተው ወደ ዳሞት ሲያቀኑ ወሰን ሰገድ ወደ ወጂ መጡ። የሚለው ጥያቄ ሊነሳ ይችላል ይህንንም ጥያቄ በመመለከት ሁለት መልሶች አሉ አንዳንዶቹ ከጦርነት በፊት ስለላ ማካሄድ ወገን በከንቱ እንዳያልቅ ይረዳል ሲሉ ሌሎቹ ደግሞ ጦርነቱ የሚካፄደው እስልምናን ለማስፈን ስለሆነ ፈጣሪ ይመራዋል ስለዚህ ጸሎት አድርጎ ወደፊት መገስገስ ነው» የሚሉ አሉ አንዳንድ ምሑራን ደግሞ እንዲህ ያለው አሰስተሳሰብ መሠረተ ቢስ ነው እስልምና የተስፋፋው በተካፄደው ጂፃድ ሁሉ ጠንካራ የስለላ መረብ ስለተዘረጋ ነው በማለት የእስልምናን ታሪክ ጠቅሰው ያስረዳሉ በኢማም አሕመድ የስለላ ተግባር ግን ከጦርነቱም በፊትም ቢሆን የደናኪልና የሱማሌ ሕዝብ ሕይወቱ መረጃ በማሰባሰብ ረገድ ከፍተኛ ከነበረው ልምድ ጋር በጥብቅ የተቆራኘ ሆኖ ይገኛል የሀገር ውስጥና የውጭ ሀገር ትብብር እርግጥ ነው በወቅቱ የቱርክ ኃያል መሆንና የአዳሉን መንግስት ለመርዳት መቻል በሌላ በኩል ደግሞ የአፄ ልብነ ድንግል መንግሥት እርዳታ ማጣትና መዳከም ለአሸናፊነት ተ ሽነፊነት አመቺ ሁኔታን ፈጥሮአል የሚሉ አሉ እነ ኤልሳቤጥ ሞንሮ እንደሚገልጹትም የኦቶማን ኢምፓየር በቀይ ባህር አካባቢ ማየል የኃይል ሚዛኑ ወደ ሙስሊሞች እንዲያዘነብል በማድረግ ረገድ ከፍተኛ ሚና ተጫውቷልኹ ይልቁንም ተረስቶ የነበረው የጂፃድ አስተሳሰብ እንዲያንሰራራና በተግባር ላይ እንዲውል አመቺ ሁኔታ እንደፈጠረና ሐበሾችና ፖርቱጋሎች ቢገነዘቡም በአጭር ጊዜ ውስጥ አደጋ ይደርሳል ብለው አልገመቱም ነበር የአዲሱ ሱልጧኔት መንግስትም በሁለቱም ክርስቲያን መንግስታት መካከል የነበረውን ግንኙነትና እንቅስቃሴ ያውቃል ስለዚህም የጦር መሣሪያዎችን በፍጥነት እንዲገቡ አደረገ በማድ ረጉም የሀበሻን ሠራዊት እንደጉም በታተነውፅ ተክለጻድቅ መኩሪያም «በውስጡ ዘመናዊ የጦር መሣሪያና ጠመንጃ የያዙ የጦርነት ዘዴ የሚያውቁ የፋርስ የሕንድና የዓረብ ተዋጊዎች ከቀይ ባህር ማዶ ካሉ አገሮች እየላከ ማስመጣቱ ጠቅሞታል» ይላሉ ይህንንም ሁኔታ በሚመለከት ዶር መርእድ ወአረጋይ ሸሀበዲን ወይም ዓረብ ፈቂን ጠቅሰው እንደሚነግሩን አህመድ ብዙ ኢትዮጵያውያን ምርኮኛችን ዘቢድ ለነበረው የቱርክ ገዢ እንዲያገለግሉት በ ልኳል ሲልክም ያለጥርጥር እርዳታ ለመጠየቅ ነው ዳሩ ግን ከዘቢዱ ገዢ የተፈለገው እርዳታ ስለማገኘታቸው የሚጠቅሰው ነገር የሰም ይህም ሆኖ ምንም እርዳታ አላገኙም ብለን ልንደመድም ባንችልም በዘቢድ የነበሩት ሁኔታዎች የቱርክ መንግስት የአዳሉን መሪ በሰው ኃይልም ሆነ በመሣሪያ እንዲረዳው የሚያደርግ አልነበ ረም ይልቁንም በ በቱርክና በፖርቱጋል መካከል የጦርነት ፍጥጫ ስለነበረ ፊቱን ወደ ሐበሻ ምድር ለማዞር ጊዜ አልነበረውም በ በሽምብራ ኩሬ ላይ በተደረገው ጦርነትም ዓረብ ፈቂህ የዓረብ ፈረሰኞች እንደነበሩ እንጂ ቱርኮች ወይም የጦር መሣሪያቸው እንደተሰለፈ አይገልጽም ስለዚህም ለኢማም አሕመድ አሸናፊነት የሱ ወታደራዊ ብቃት ጥበብኝነት የመረጃ አሰባሳቢነት በአንድ በኩል በሌላ በኩል ደግሞ የአጹ ልብነ ድንግል መንግስት መዳከምና የሀገር ውስጥ ሁኔታዎዎች ለኢማም አሕመድ ድል አመቺ እንደነበሩ ማሳብ ይቻላልኔ ነገር ግን የጦር መሣሪያ በተለይም ጠመንጃና መድፍ በጦርነቱ ጊዜ ከተጠቀሙ ጀልባዎችን በመሥራት የባህር ኃይል ካቋቋሙ ብዛቱ ከፍና ዝቅ ቢልም የውጭ እርዳታ እንደነበረ አያጠያይቅም ዶር ላሏሶም እጅግ ከፍተኛ ቁጥር የነበረው የአጹ ልብነ ድንግል ሠራዊት ዝቅተኛ ቁጥር በነበረው የአህመድ ግራኝ ሰራዊት ታላቁን የእርስ በርስ ጦርነት በተዋጉበት በሽምብራ ኩሬ ጦር ሜዳ በአመራር ጉድለትና በኢማሙ ከፍተኛ የውግያ ስልትና ልምድ መሸነፋቸውን ይገልጻሉ ዶር መርእድ ወአረጋይ ግን ቀደም ሰል በተጠቀሰው ሥራቸው ዓረብ ፈቂህ የአጴጹ ልብነ ድንግልን ሠራዊት ሺህ ያህል ፈረሰኛ ሺህ ያህል እግረኛ ይዞ ጦርነት እንዳደረገ አስመልክቶ የሰጠው ትንታኔ የተጋነነ ነው» በማለት ጠቅሰው «ፔትሮፔዝ የተባለው ሌላው የታሪክ ጸሐፊ የአጹ ልብነድንግል ያህል የአሕመድ ደግሞ ያህል እንደነበረ ነገር ግን የኢትዮጵያ ታሪክ ጸሐፊዎች ቁጥሩን በሚመለከት ያስቀመጡት መ ረጃ አንደሌለ ያብራራሉ ይሏሁዖቷዖ ጥናሦና ዎፖሂምጀ መጽጨታ ጽ ፕሮ ያል ዶር መርእድ ወአረጋይ ጨምረውም አሕመድ ግራኝ አጴጹ ልብነ ድንግልን ለማሸነፍ የበቁበትን በመገመት ከዚህ ጽሑፍ አቅም በላይ ቢሆንም የልብነ ድንግል ተቀባይነት ማጣት ጭካኔ በራስ ወዳድነታቸው ምክንያት እንደሆነ የፖርቱጋሉን ጸሐፊ ጠቅሰው ይገልጻሉ አልቫሬዝም አሕመድ ልብነ ድንግልን ያሸነፈው በጦር ኃይል በልጦ ሳይሆን አንድም አጹ ልብነ ድንግል በሕዝቡ በመጠላታቸው ካለበለዚያም የሐበሻ የጦር አበጋዞች ከአጹ ልብነ ድንግል ጋር በመጣላታቸው እሱ ሥልጣን እንዲይዝ በምስጢር ስለገፋፉት ይሆናል ይላሉ ዓረብ ፈቂህ ግን «ኢማም አሕመድ ለዘመቻና ኃዲሪድ ወኔያቸው እንደተነሳሳ መጀመሪያ የሐርላ ክፍል ከሆነችው ዘርባ በተ ባለችው መንደር ደረሱ ከዚያም የጦር መሳሪያ እንዲያሰባስቡላቸው ሰዎዎቻቸውን ወደ ዘይላዕ ላኩ ሀበሻን ለመውረር መድፎች እንዲገዙላቸውም አዘዙ የፍላጎታቸውን ያህል ሰባት መድፎች ገዙላቸው ሰባ ያህል የመግሪብ ሰዎዎችም በበጎ ፈቃድ በጂሀድ ለመካፈል መጡ መሪያቸው ሰዒድ ቢን ሰዕባን አልማህሪ ነበር አህመድ ቢን ሱለይማን አልማህሪ የጎሳው ተሰሚና ዋናው ሹም ጌታው አሽሪፍ መሐመድ ቢን አልመርዙቂም ነበሩ አልመርዙቂ ከኢማሙ ጎን ተሰልፈው በዘመቻው ከተካፈሉ በኋላ ባብሲሪ ደዋሮ ላይ ተሰውተዋል ሐበሻ ሙሉ በሙሉ ስትከፈት ባብ ሲረን ተሹ መው ያስገብሩ ነበር ከዚያ በመቀጠል ሴሎች መሪዎችና ሸሪፍ መሐመድ የተባሉት ኢማሙ ዘንድ መጡ ለጂሀድ በመምጣ ታቸውም በደግነትና በልግስና ተቀበሏቸው ወደ ተለያዩ የሶማሌና የሀርላ አቅጣጫዎች የጂሀድ ጥሪ አስተላለፉፁ ሁሉም ጎሳዎችም ጥሪውን ተቀበሉ የሚል ቃል በፉቱሑል ሐበሽ በገጽ ላይ ይነበባል «ከዘይላ ተነስተው ጥቂት ከተጓዙ በኋላ ሺህ ላይ ሰፈሩ ይህም ትልቁ ወንዝ ነው ከዚያም ከሺህ ተነስተው ረዕቡዳ የተባለ ቦታ ላይ ሰፈሩ በዚህም ስፍራ ሸረፋ መሐመድ ሐንዱል በሶስት መድፎችና አንድ ፈረሰኛ የሚመራ ፃያ እግረኞችን ይዘው ደረሱ የመድፎቹም ቁጥር ሰባት ደረሰ ያቀረቡላቸው አራት መድፍ ነው ጉዚቸውን ቀጥለው ዴር ደረሱቆ የቀረው መድፍ ሶስት ነበር ዴር በሙስሊሞች አገር የሚገኝ ትልቅ ወንዝ ነው» በማለት ያቀርብልናል በገጽ ይህ ቁጥር አሕመድ ኢብራሂም ድል ካደረጉና ግዛታቸውን ወደ ሰሜን ኢትዮጵያ ሲያስፋፉ ሊያድግ ደንቢያ ከትመው ሲገዙ ደግሞ ሊቀንስ እንደሚችል መገመት አያስቸግርም ከታሪክ መጻሕፍት የምናገኘው መረጃ ቀደም ሲል የተ ጠቀሰውን ቢመስልም ከትውልድ ወደ ትውልድ ሲተላለፉ ከመጡ አፈታሪኮች እንደምንረዳው ደግሞ ከምዕራብና ከሰሜን አፍሪካ ከመ ካከለኛው ምስራቅ ከሩቅ ምስራቅ የዛይማኖት አባቶች መጥተው እንደነበር ያስረዳሉ ወደፊት ባሉት ምዕራፎች እንደምናነበውም ከሊቢያ ከሞሪታኒያ ከባዝራ ከየመን የመጡ ሙርሺዶች ነበሩ አሉ ሙርሺዶቹ በጦርነቱ ይሳተፉ አይሳተፉ ግን ጠለቅ ያለ ጥናት መካሄድ ይኖርበታል በፉቱሑል ሐበሽ በጉልህ የምናገኛቸው የጦር አጋሮች የየመንና የቱርክ ሰዎዎች ናቸው እነዚህ ሰዎች የባህር ኃይል በማቋቋም ረገድ ከፍተኛ ሚና ተጫውተዋል የባህር ኃይል ኢማም አህመድ ኢትዮጵያን በመሩባቸው ዓመታት የምናየው ሌላው ትልቅ ቁም ነገር ጠንካራ የባህር ኃይል የነበራቸው መሆኑ ነው እነዚህ የባህር ኃይል አባላት ይመሩና ይሰለጥኑ የነበሩት ከየመንና ከቱርክ በመጡ ረዳቶቹ ሲሆን እነሱም በሐይቅ ኛው ክፍለ ዘመን የቱርክና የፖርቱጋል የመርከብ ዓይነቶች ደሴ እና በጣና ላይ ሙያቸውንና ወታደራዊ ግዳጃቸውን አከናውነዋል በፉቱሑል ሐበሽ ገጾች ስለባህር ኃይሉ የሚነግረን ታሪክ «ኢማሙ ታላላቅ ሰዎችን ዐረቦችን የመግሪብ የሰሜን አፍሪካ እና የሠሐራ ሰዎዎችን ሰበሰቡ ስለ ባሕር እውቀቱ ያለው ከናንተ ዘንድ ነው ምን ማድረግ እንዳለብን አስተያየታችሁንና የምታደርጉትን ንገሩን» አሏቸው እነርሱም «አንጨት እንፈልጋለን ከዚያ የምንሠራውን ያያሉ አሏቸው ኢማሙ እንጨት እንዲያቀርቡላቸው ወታደሮቹን አዘዙ» የሚል እናገኛለን በዚህ መጽሐፍ ደግሞ «ጴማሙ ወደ ለሩ ጭቻ ቀረታያና ያጋረጋ ያመሀራና ያመፇሪሃ ሰሥቻ ታጎጎፇቻ ፅዕሥፇም ሪፍ ኑረ ጴዝ። ፇ ጋልመድና ሪፉ ሙጋመድ ፍ ዳዲሥም ያቆአሩ ጦሮ ወሥድደሮቻ ይታ ታቻውፇ ያቻ ጂዚያው ወቃ ፅባታፖው ፖሪሬደርታ ዕዜፖፇርነጄዖና ዕመውማም ታጳ ይ ታፈ ሪና ዲማሙ ድ ደረዕኃ ዕፊታምውም መ መሪ ፈፅም ፈፅዖ ዲጴማሙ ፅኃው ፇዕድ ፈታም ኃይያም ራታ ቃና ለደረ» ይላል ገጽ በሐይቅም ሀሴ ሆነ በጣና የባህር ኃይል እንደነበረ ሁሉ ከዘይላዕ ወደ የመንና የአካባቢው አገሮች ይደረግ የነበረው ግንኙነት ከባህር መገናኛ ማለትም ከጀልባና ከመርከብ ጋር የተያያዘ ለመሆኑ አያጠየያይቅም ይህም ኢትዮጵያ የቀይ ባህር ድንበሯን ካጣችበት ጀምሮ ጠፍቶ የነበረውን ወታደራዊ ክፍል መጀመሩን ሲያስታወሰን ከሱ በቷላ የባህር ኃይል የምናገኘው በአጹ ኃይለ ሥላሴና በደርግ ዘመን እንደሆነ ያስታውሰናል በዚሁ የባህር ኃይል በተሠሩ ፈጣን ጀልባዎች በአሚር ዘሀርቦኝ ሙሐመድ የሚመራው የጦር ክፍል ተጉዞ ወደ ሐይቅ እስጢፋኖስ ቤተክርስቲያን እንደገባ እንረዳለን ከዚህም በተጨማሪ በፉቱሑል ሐበሽ «ከአሚር አቡበክርና ከአሚር ሙጃሂድ ጋር ሁለት መቶ ፈረሰኞችንና የባሕር እግረኛ ወታደሮችን በአስቸኳይ ላክልኝ ሰላም ላንተና አብረውህ ላሉት ሙስሊሞች ይሁን የሚለውን እንመለከታለን ዐጽ ስለሆነም ኢማም አሕመድ በየብስ ብቻ ሳይሆን ጠንካራ የባህር ኃይል በማቋቋም በሐይቅ በጣናና በሌሎችም የባህር ቦታዎዎች ይጠቀሙ ነበር ቢባል ነገሩን ማጋነን አይሆንም መረሳት የሌለበት ጉዳይም የዘይላዕ ገዢ መሆናቸውና በዚህ ረገድ እሳቸውና ተከታዮቻ ቸው ተሞክሮ የነበራቸው መሆኑ ነው በጦርነቱ የድል ወንበራ ሚና በአንድ የፖለቲካም ሆነ የጦርነት ትግል የመሪዎች ብልህና አስተዋይ ሚስቶች ሚና እጅግ ከፍተኛ እንደሆነ በሀገራችንም ሆነ በሌሎች አገሮች የታየ እውነታ ነው በሀገራችን የላሊበላዋን መስቀል ክብሯን የአጹ ቴዎድሮሷን እቴጌ ተዋበችን የአጴጹ ምኒልኳን እቴጌ ጣይቱ መጥቀስ ይቻላል ቀደም ሲል እንደተ ጠቀሰውም ንግሥት ኢሌኒም ሁለት መንግሥታትን አጹ ናኦድንና አጹልብነ ድንግልን በማማከርና ሞግዚት በመሆን በኢትዮጵያ የታሪ ክ ምዕራፍ ሁነኛ ቦታ እንዳላቸው የታወቀ ነው ቀደም ሲል እንደተ ጠቀሰውም ንግሥት ኢሌኒ በሙስሊሙና በክርስቲያኑ ወገኖቻቸው መካከል የነበረውን አለመግባባት ለማስወገድ ከፍተኛ የዲፕሎማሲ ጥረት ያደረጉ ታላቅ ሴት ነበሩ የኢማም አህመድ ኢብራሂም ሚስት ባቲያ ድል ወንበራም ባላቸው በስልጣን ላይ በነበሩበት ጊዜም ሆነ ከሳቸው በኋላ በተደ ረጉት ጦርነቶችና የሰላም ዘመናት ከፍተኛ አስተዋጽኦ እንደተ ጫወቱም ከታሪኩ እንገነዘባለን በዓሚር ሰዕደዲን ዘመን በኛው ክፍለ ዘመን ከትግራይ ወደ አዳል በፄደውና ሰዕደዲን ልጁን ድሮለት አዚያው ከኖረው ስሙም አብደላ በለው ተብሎ የሚጠራና ከበለው ወገን ዝርያ የምትወለደው ባቲያ ድል ወንበራ ብልህ አማካሪና ከፍተኛ የሞራል ድጋፍ ሰጭ ሆና የምትከሰተው በልዩ ልዩ አጋጣሚዎች ነበር አንደኛው የአባቷ የዓሚር ማሕፉዝን ደም የሚበቀልላት ብቻ ሳይሆን ዓላማውን ተረክቦ እዳር የሚደርስላትን ጀግና ለመምረጥ መቻሏ ወይም የዚያ ጀግና ሚስት ለመሆን መቻሏ ነው በዚህ ሒደት የወጣቱን ኢማም አሕመድ የሚታወቁና ድብቅ ባህሪያትን ሁሉ ለመቋቋም ብቃት ኖሯት ምክር ለመለገስ መብቃቷ ከፍተኛ ግምት የሚሰጠው ነው ሁለተኛው ጠንካራና ቆራጥ ባህሪዋ በታሪክ ጎልቶ የሚወጣው ደግሞ ከአህመድ ኢብራሂም ጋር ዘመቻ የጀመረችው ገና አፍላ ወጣት በነበሩበት ጊዜ ሲሆን ታሪኩን ተከታትሎ የመዘገበው ዓረብ ፈቂህ እንደሚነግረን የጦር አበጋዞቹ ካንተ በፊት የቀደሙት አሚሮች አንዱም ሚስቱን አስከትሎ አያውቅምና ሚስትህ ድል ወንበራም ወደ ሐረር ትመለስ» ብለው ሲነግሯቸው እሷ ግን እንቢ ብላ ገደላገደሉን በሰው ትከሻ ሜዳውን በከብት እየተጓዘች ጦርነቱን በድፍረትና በግለት መካፈሏን ቀጠለች በሸዋ በወሎ በትግራይ በጎንደር በጎጃም በተደረጉት ጦርነቶች ሁሉ ከጎኑ ተሰለፈች በመሠረቱ የተደረገው ጦርነት እጅግ አስከፊና ከፍተኛ መስዋዕትነት የጠየቀ ነው ይህች ሴት ግን ብርቱና ቆራጥ ስለነበረች «ምንም ቢሆን ካንተ ተነጥዬ አልቀርም የሚለየን ነገር ቢኖር ሞት ብቻ ነው» በማለት የሱንና የሠራዊቱን ሞራል እየገነባች ከሱ ጋር ወደፊት ቀጥላለች ይህም የሚያመለክተው ምን ያህል መንፈሰ ጠንካራና ከፍተኛ ወኔ የነበራት መሆኑን ነው ባቲያ ድል ወንበራ ኢማም አሕመድ በደረሱባቸው ቦታዎች ሁሉ ሳትለይ የተንቀሳቀሰች ሲሆን በሸዋ በወሎ በጎንደር በትግራይ በጎጃም ከባለሏ ጋር አብራ ዘምታለችነ እንዲሁም በሌ ሎች ስፍራዎች አስፈላጊውን እገዛ ታደርግለት እንደነበረ ሳይናገሩት የሚፄድ ጉዳይ ነው ይልቁንም በወቅቱ በእጅጉ ይፈራ የነበረው ተ ቀናቃኝ ወገንን በረቀቀ ዘዴ በመመረዝ መግደል ስለ ነበር በዚህ ረገድ ድል ወንበራ ማንኛውንም ነገር እየተከታተለች ምግቡን በማዘጋጀት ትረዳው ነበር ማለት ይቻላል ባቲያ ድል ወንበራን በተፈጥሮ ተሸንፋ የምናገኛት ስትወልድ ነው ዓረብ ፈቂም ኃይለኛዋ ድል ወንበራ ቀኗ የደረሰ ነፍሰጡር ሆና እንኳን እስክትወልድ ድረስ ሐረር ለመቆየት ትእግሥት አጥታ ተዋጊውን ባሏንና ዘማቹን ጦር ለማበረታታት ስትል ተጉዛ ዚፋህ እተባለው አገር ድረስ መጥታ በመውለዷ ምክንያት ብቻ አዚያው ዚፋህ በተባለው አገር ከግራኝ እህት ከሙኒሣህ ጋር ቆየች በማለት ይነግረናል በሦስተኛ ደረጃ የምትደነቅበትና የሴቶች ሁሉ ቁንጮ መሆኗን ያስመሰከረችበት ሌላው ጀግንነቷ ደግሞ ባለቤቷን እስከ መጨረሻው «ግፋ ቀጥል» እያለች ከቆየች በኋላ አሱ ጎንደር ደንቀዝ ወይና ደጋ በተደረገው መራራ ጦርነት ሲሞት አስከሬኑን አስነስታ ሩቅ ስፍራ በመውሰድ ለመቅበርና ሀብቱን ይዛ ወደ ሐረርጌ ለመግባት መብቃቷ ነው ድል ወንበራ ደጎማዘንትራ ላይ ኢማም አሕመድ በተሸነፉበት ጊዜ ልጂ መሐመድ ቢማረክባት ከአጹ ልብነ ድንግል ጋር በተደረገው ጦርነት ከተማረከው ሚናስ ጋር ለመለዋወጥ ዲፕሎማሲያዊ ድርድር በማካሄድ አስመልሳለች ይህም ከፍተኛ የዲፕሎማሲ ችሎታ ጭምር እንደነበራት የሚያመለክት ነው በአራተኛ ደረጃ የሚደነቀው ጀግንነቷ ከቅናት ጋር ያልተያያዘው ባህሪዋን ነው ባሏን ትወደዋለች ከሞት በስተቀር የሚለየን ነገር የለም ብላም ከሱ ጋር በጦርነቶች ሁሉ ተካፍላለች ይህም ሆኖ ከባሌ ቀጅማ የተማረከችውን የተክለ ፃዛይማኖት ሚስት ሂጅራህ አሰኝቶ የሐድያውን ባላባት ልጅ ከሶስት ወራት በኋላ ሞታለች አንጎት የተማረከችውን የንጉሥን የእህት ልጅን እንዲሁም የሱልጣን መክትረን ሙኽታርን ልጅ ሲያገባ ዓረብ ፈቂህ ድል ወንበራ ተቃውሞ እንደ ነበራት አይገልጥልንም ዕቁባቶችን ሲይዝም እንደዚሁ በዚህ ረገድ ከኢማሙ በፊትም ሆነ በኋላ በስልጣን ላይ የነበሩ ብዙዎቹ የኢትዮጵያ ክርስቲያን መሪዎች በተ ለያዩ ምክንያቶች ተጨማሪ ሚስቶች ስለነበሯቸው የድል ወንበራና የባሏ ሕይወት የተለየ ሊሆን አይችልም ድል ወንበራ ከዚህም በተጨማሪ በአካባቢው በነበረው ልምድና የእስልምና ሕግ በሚፈቅደው መሰረት የኢማሙን ቤተሰብ የማሰባሰብና የማስተዳደር ኃላፊነት የነበረበት ዓሚር ኑር ሙጃሂድ ለጋብቻ ሲጠይቃት ያቀረበችለት ተቀዳሚ ጥያቄ የባሌን አንገት የቆ ረጠውን ንጉሥ አጹ ገላውዲዎስ አንገት ቆርጠህ ያመጣህልኝ እንደሆነ ብቻ ነው» ስትል አጭርና ግልጽ ቅድመ ሁነታ ነበር ዓሚሩም ከሌሎች በርካታ ሁኔታዎዎች ጋር በማገናዘብ በአጹ ገላውዲዎስ ላይ ዘምቶ ድልን በመቀዳጀት ድል ወንበራ የተ መኘችውን አንገት አስረክቧታል ይህም በሕይወት ዘመኗ ሦስት ጀግኖች ሲሰው ከማየቷም በላይ የሁለት ጀግኖችን ስሜት በመማረክ ፍላጓቷን ያረካች ምናልባት የመጀመሪያዋ የመሪ ሚስት መሆኗ ነው እንደሚታወቀው ሁሉ ኪሊዮፓትራ ጁሌስ ቄሳርን በፍቅሯ ማርካ በሀገሯ ላይ ከተጠበቀው በላይ አደጋ እንዳያደርስ ጥረት ስታደርግ ጁሌስ ቄሳር ከተገደለ በኋላም የማርክ አንቶኒ እቁባት በመሆን የሀገሯን ንግስትነት ጠብቃ ኖራለች ዳሩ ግን ያንን ዘዴዋን በኦክቶቪያን ላይ ልትፈጽመው ባለመቻሏ ራሳን ገድላለች በመሰረቱ ኢማም አህመድ ወንዶች ብቻ ሳይሆን ሴት ጀግኖችን ያከብሩ እንደነበር እንገነዘባለን ይህም ጎልቶ የሚወጣው በመተማጎንደር ሲሆን በዚህም ስፍራ ይገዛ የነበረውና የበለው ተወ ላጅ የሆነው ዝነኛው ሙኽታር ይሞታል መኽታር በኢማም አሕመድ ተወዳጅ ብቻ ሳይሆን የተከበረ ገዢ ነበር ይህም ለኢማሙ ታማኝና ክቡር የነበረው ሰው ሲሞት በጣም እንዳዘነ ይነገራል ይህም ሆኖ ስልጣኑን ከሱ አብራክ ለተገኘ ሰው ማስረከብ ስለነበረበት ከአካባቢው ሕብረተሰብ ጋር መመካከር ይጀምራልኔ በመጨረሻም ለሥልጣን የተመረጠው የሙኸታር ልጅ ለአካለ መጠን ያልደረሰ ስለነበረ ሞግዚት ይፈለጋል በዚህ ጊዜ ሐሳብ በማፍለቅ በማስተ ዳደር የምትታወቅ ወንድሟ በሕይወት እያለ ግዛቱን በማስተዳደር ሚና የምታቀናብርና የምታማክር የልጁ አክስት ሆና ትገኛለች ኢማሙም ሁኔታዎችን በትክክል ካገናዘቡ በኋላ የሱልጣን ሙኸታር ልጅ ለነበረው ናፍዕ አክስቱ ሞግዚቱ ሆና እንድታስተዳድር ከአደራ ጭምር ሰጥቷታል ሚስቶችና አቁባቶችን ስልጣን እንደማጠናከሪያ ኢማሙ እንደሌሎቹ የኢትዮጵያ መሪዎች ሁሉ ከሕዝቡ ጋር በጋብቻና ከጋብቻ ውጭ ከሚገኙ ልጆች ስልጣናቸውን ለማጠናከር አንድ አካባቢ ሲቆጣጠሩ የዚያን የአካባቢው ባላባት ልጆች ወይም የቅርብ ዘመዶች ወይም መሪዎች ሚስቶች እቁባቶች ያደርጉ እንደነበር ከፉቱሑል ሐበሽ የምናገኘው እውነታ ነው ለምሳሌ ያሙሰፈምቻ ዳረምቻ ዕመሪዖቻው ዳምታ ጋረ ወሪ ኃማፇኘፉ ይሥቋታ ቃ ሦዞ ለደረሪምጾ። የሚለውን ስንመለከት በወቅቱ ጦርነቱ ሲካሄድ ሁለቱም አመለካከቶች ስፍራ እንደነበራቸው የሚጠቁም ይመስላል ዳሩ ግን ወደፊት ሰፊ ጥናትን የሚጠይቅ በመሆኑ ጉዳዩ የሚመለከታቸው ሁሉ ትኩረት ሰጥተው የሚመራመሩበትና ለኢትዮጵያ ታሪክ መዳበር አስተዋጽኦ የሚያደርጉበት ሰፊ መስክ እንደሆነ ጸሐፊው ያምናል በኢማም አሕመድ ዘመን የተከናወኑ ተግባራት ስለኢማም አሕመድ በርካታ የታሪክ ጸሐፊዎች እየተቀባበሉ የጻፉ ሲሆን ራሺድ ሞተን «ኢስላም ኢን አፍሪካ» በተሰኘ በምዕራብ አፍሪካ የታወቀ የምርምር ጆርናል ትሪሚንግፃምን ጠቅሶ እንዳሰፈ ረው በአስራ አምስት የአገዛዝ ዕድሜያቸው ኢትዮጵያን በጋራ የምትተዳደር አገር አድርገዋት ነበር ኢስላም ኢን አፍሪካ ፕሮሲዲንግ ኦፍ ዘ ኢስላምኢን አፍሪካ ኮንፈረንስ ኤዲተር ፕሮፌሰር ኑር አኻሊ ኢባዳን ናይጀሪያ የአካባቢው ሰዎች እንደሚሉት «ኢማም አሕመድ ከዘይላዕ ከሐረር ተነስተው የሱማሌ የአዳል የአርጎባ የወላስማ ሕዝብን አስተባብረው ከኛ ዕድሜያቸው ጀምሮ ኢትዮጵያን ለመምራት ችለዋል ምንም እንኳን እስልምና በመላው ኢትዮጵያ መስፋፋት የጀመረውና የሥልጣን ዝውውር እውን ለማድረግ ጥረት ማድረግ የተጀመረው እሳቸው ከመነሳታቸው ከ እና ዓመታት በፊት ቢሆንም በታሪክ አምዶች እንደተጠቀሰው ሁሉ ከአሕመድ ነጋሽ ቀጥሎ ሁለተኛው ብሔራዊ ሙስሊም መሪ ለመሆን በቅተዋል በሀገሪቱ ለእስልምና የበለጠ እንዲስፋፋም አመች መንገድ በመሆን የበኩላቸውንም እስተዋጽኦ አበርክተዋል በየግዛቱ ሙስሊም የጦር አበጋዞቻቸውን ማስቀመጥ ብቻ ሳይሆን ከነሱም ጋር በእስልምናው ዕውቀት የነበራቸውን ዑለማዎችሊቃውንት እንዲሠማሩ በማድረግ እስልምና በሰፊው እንዲሰበክ አድርገዋል ዛሬ በዓቢይ ዓዲ በግጀት በራያ በሐሸንጌ በአስላምጌ በጉራምባ በይስማላ በየውላ ወዘተ የምናገኛቸው የፈቂዎች ዶሪሆችም ይህንን እውነታ ይመሰክራሉ በርካታ የቁርዐን ትምህርት ቤቶች ተመሥርተው በርካታ ወጣቶች ቁርአንን ሐዲስን ተውሒድን ፊቂህንና ሌሎች ዘርፎችን እንዲማሩ በማድረግ ቀደም ሲሉ የነበሩ ከባዕድ አምልኮ ጋር የተያያዙ ድርጊቶች እንዲቀሩ ጥረዋል አዳዲስና ትልልቅ መስጊዶች እንዲሠሩ በማድረግ ሙስሊሞች በትልቅ ስብስብጀምዓ እንዲሰግዱ ከማድረጋቸውም በላይ በየቀበሌውም የራሳቸው መስጊዶችን በመሥራት እንዲሰግዱ አድርገዋል በመጨረሻው ምዕራፍ ሰፋ አድርገን እንደምንመለከተው ሁሉ በኢማም አሕመድ ዘመን ከፍተኛ ጠቀሜታ ከነበራቸው አበይት ነገሮች አንዱ የፍትሕ ሥርዓት መዘርጋቱ ሲሆን ይኸውም በሸሪዓ ሕግ መሠረት ሰዎች ለመዳኘት መቻላቸው ነው ከኢማም አሕመድ በፊት በነበረችው ኢትዮጵያ ፍትሕ ይሰጥ የነበረው በአካባቢው ጭቃ በጻ ባሳዩቸመቕጪመው ለፍ ዓዓ ፍ። ፎጩ ሹሞች የቀበሌ ሹሞች የእንደመሰለኝ ብያኔ ሲሆን በኢማም አሕመድ ጊዜ ግን ቁርዓንና ሐዲስ ተከፍቶ ፍርድ ይሰጥ ነበር በአንድ ታሪክ ውስጥ መልካም ቁም ነገር እንዳለው ሁሉ ድክመትም ሊከሰት እንደሚችል የታወቀ ነው በዚህም መሠረት ቤተክርስቲያኖች ወደ መስጊድነት እንደተቀየሩት ሁሉ መስጊዶችም ከአጹ ገላውዲዎስ በፊትም ሆነ በኋላ ሥልጣን በያዙ አጹዎች ወደ ቤተክርሲቲያን ተቀየሩ እንጂ በየመናዊያኑና በቱርካዊያኑ አስገን ብተው ነበር ከነዚህም መካከል ጎንደርአፈሯናት የነበረው መስጊድ ዛሬ ገላውዲዎስ ተብሎ መሰየሙ የጉራምባ ዓረቢያ ተክለ ሃይማኖትና ዓረቢያ ሊባኖስ መስጊዶች ከይስማላ ጊዮርጊስ ከተማ ወደ ሰሜን ምዕራብ ወጣ ብሎ የሚገኘውና የሙስሊሞች መቃብር ከለበት ወደ ምስራቅ አንድ ኪሎ ሜትር ያህል ርቆ የሚገኘው የማሪ ያም ቤተክርስቲያኖች መስጊዶች እንደነበሩ ይነገራል የአካባቢው ሙስሊሞች እንደሚሉት በተለይም የገላውዲዎስ ቤተክርስቲያን እስከ ቅርብ ጊዜ ድረስ በዐረብኛ የተጻፈ ቃል የነበረበት ሲሆን ሰው ሲቀበርበትም ሦስት ጊዜ ሲተፋ የይስማላው የዓሚር ሱለይማን የነበረው መስጊድ ደግሞ ለብዙ ጊዜ የተቀበረ ሰው እየተፋ አስቸግሮ ነበር ይባላል የደብረ ታቦሩ እየሱስ ቤተክርስቲያን ወደ መስጊድነት በኋላም ወደ ቤተክርስቲያንነት ተቀይሯል ቸንከር ማሪ ያምጧሒት የኢማም አሕመድ ሠራዊትን የንብ ጦር አዘጋጅታ አባ ረረችው እየተባለ በክርስትነና እምነት ተከታዮች ዘንድ ቢነገርም በሙስሊሞቹ ደግሞ የዳነችው ሙስሊሞቹ «ይችማ መስገጃችን ናት» ብለው ኪታብ ስላሰቀመጡባት ነው ይላሉ በኢማም አሕመድ ዘመን መስጊድ እንደነበረችም ይነገራል ይህም በአንድ በኩል የሚያመለክተው ሙስሊምና ክርስቲያን ወንድማማቾች በዛይማኖት ስም የተነሱትና የሥልጣን ፍላጎታቸውን እውን ለማድረግ በተነሱ መሪዎች ምክንያት በአንድ ሥፍራ ፈጣሪ ያቸውን ማመስገናቸውንና አንድ ቀብር መጋራታቸውን ነው «ታጎያ ዲፇምቶድዖ ይዕዙ ቀህሯ«ቻ ማንሰገረታያሃ ዖረጅም መናታ ሪድፇታ ዶናልድ ኤን ለቪን የጻፈውን ሚሊዮን ነቅንቅ እንደተረጎሙት ምንም እንኳ በፀ ገደማ በዘመነ ዘርዓ ያዕቆብና በ ገደማ በዘመነ ዮሐንስ አራተኛ እንዲሁም በፀ ገደማ በዘመነ ጀሀድ ሕዝቡ ሃይማኖትን በግዴታ እንዲቀበል የተደረገበት ጊዜ ቢሆንም የክርስትናና የእስልምና መስፋፋት ሌሎች ግንኙነቶችን ፈጥሯል ይላሉ ስለሆነም ኢማም አሕመድ ከሐረር ወደ ባሌ አርሲ ሲዳሞ አርባ ምንጭ ወደ ሸዋ ወደ ወሎ ወደ ትግራይ ኤ ርትራ ጎንደር ጎጃም አሶሳ በመዝመት በቀላሉ የማይታይ ማህበራዊ ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ ውህደትን ፈጥረዋል ዛሬ በሰሜንና በደቡብ ሱማሊ በጂቡቲ በኤሪትሪያ በትግራይ በወሎና በጎንደር ያሉ አንዳንድ ሰዎች የዘር ሐረጋቸውን ኢማም አህመድና የጦር አበጋዞቻቸው ከመጡበት አካባቢ ቢመዙም ሆነ በመላው አገሪቱ ያሉ ጥንታዊ የሙስሊም መቃብሮች ከዚህ ጋር የተ ያዙ መሆናቸውን ስንመለከት የማይገርመውም ለዚሁ ነው በትግራይም ሆነ በጎንደር በወሎም ሆነ በጎጃም ክርስቲያኑም ሆነ ሰዎች አልኮል መጠጥ እየጠጡ በርካታ ወንጀሎችን ይፈጽሙ ነበር በመጠጥ ምክንያትም ሰው እርስ በርስ እየተደባበደና እየተ ጋደለ ቤተሰብ ከፍተኛ ችግር ይፈጠር ነበር ይልቁንም በስካር መን ፈስ ተነሳስተው ሰው የሚገድሉ ሰዎች ይሸፍቱ ስለነበር ነዋሪው በሽ ፍቶቹ የከፋ ችግር ይደርስበት ነበር በዚህም መሠረት በተለይ እስ ልምናን የተቀበሉ ሁሉ ከአልኮል መጠጥ እንዲርቁ ብሎም አልኮል መጠጥ እንዲቀር ተደርጓል ከኢምም አሕመድ አገዛዝ በፊት ሰዎች ድንጋይ ቆልለው ዒላማ በመምታት ጦር በመወርወር እንዲሁም በሌሎች ዘዴዎች እየተወራረዱ ሀብትና ንብረታቸውን ያጠፉ ነበር አንዳንዱም ሚስቱን በማስያዝ የሚጫወት ነበር እንደዚህ ያለው አስከፊ ልምድ ቤተሰብን የሚያፈርስና በልጆች መልካም አድገት ላይ አሉታዊ ተ ጽእኖ ያደርስ ስለነበረም ከፍተኛ ውግዘት ተካሂዶበት እንዲቀር ተደ ርጓል ኢማም አሕመድ ከመጀመሪያው ጦርነት ጀምሮ ድልም ሽንፈትም ገጥሟቸዋል ሲሸነፉ ምህረት ጠይቀዋል ለሌሎችንም ምህረት አድርገዋል በየጊዜው እየተነሱ በመንገድ ላይ ነጋዴን ይዘርፉ የነበሩ አካባቢያቸውን የሚያውኩ ሴቶችን ይደፍሩ የነበሩ ወንበዴዎች በሸሪዓ ፍርድ ቤት አቁመው የሚገባቸውን ፍትህ ሰጥተ ዋል ሰዎችን በግፍ የገደሉ ተገድለዋል የሌቦች እጆች ተቆር ጠዋል የሐሰት መስካሪዎችና ተገርፈዋል በዚህም ምክንያት ሰላም አስፍነዋል በቆየው ልምድ መሰረት ባለጉዳዮች ለመኳንንቱና ለመሳፍንቱ አደግድገው ሲሰግዱላቸው የነበረ ሲሆን በሳቸው ጊዜ ለፈጣሪ እንጂ ለሰው መስገድ እንደሌለባቸው ራሳቸው ምሳሌ በመሆን አስተም ረዋል «ለኔ ሳይሆን ለፈጣሪህ ስገድ» ማለት የተለመደ ነበር ሕዝቡም ወዷቸው ነበር በፉቱሑል ሐበሽ ላይ አገሪቱንም ተ ቆጣጠሩ ገዙ ፈረዱም። ኢማም አሕመድ መኖሪያቸውን ደንቢያ ካደረጉ በኋላ የዓረብ ፈቂ ወሬ መጥፋት ምክንያትም ከዚያ ጋር የተያያዘ መሆን ይኖርበታል በአርግጥም ጦርነቱ ያላለቀና ብዙ ክርስቲያኖችና የኦሪት እምነት ተከታዮች ሙስሊሞች ስለሆኑ ዓላማቸው ግቡን መቷልና ወደ መጣንበት እንመለስ ቢሉ የሚገርም ከቶ ሊሆን አይችልም ይልቁንም ከክርስቶፎሮ ደጋማ መገደል በኋላ ኢማም አሕመድ ከእንግዲህ በኋላ «የሚነካኝ የለም» ብለው በክብር ሸኝተዋቸው ሊሆን ይችላል ነገር ግን ሁኔታዎች በአጭር ጊዜ ተለዋወጡና በጦርነትም በምክርም በማስተማርም በሌሎች ጥበባትም እገዛ ያደርጉ የነበሩ ሁሉ ከአጠገባቸው ሲርቁ በአንድ ጊዜ ብቸኛ ሆኑ እንደሚታወቀው ሁሉ የሙስሊም ሕግ በሸሪዓ የሚመራ በመሆኑ ከነበረው በግለሰብ አስተያየት ላይ የተመሠረተ የተለምዶ ሕግ ለየት ያለ ነው ስለሆነም የሰረቁ እጆች ይቆረጡ የገደሉ ይገደሉ ወዘተ የሚል አንቀጥ የሚጠቀስበት ሕግ ተግባራዊ ሲሆን የቀድሞውን በአስተያየት ወይም በምልጃ የሚፈጸመውን ሥርዓት መናፈቁ አይቀርም ይህም በጠላትነት ጎራ የሚሰለፈውን ቁጥር እንዲጨምር ያደርገዋል ወጣቱ አጹ ገላውዲዎስ በሰሜን በፖርቱጋሎች በሚታገዘው የናታቸው የንግሥት ሰብለወንጌል በማፃል አገር የቀድሞ መኳንንትንና መሳፍንትን እያሰበሰቡ ወደ ጎንደር ሸዋዳበለሳ ከደረሱ በኋላ በጎንደር አካባቢ «የገደለ ይሙት የሰረቀ እጁን ይቆረጥ ያመነዘረች በድንጋይ ተወግራ ትሙት ወዘተ» የሚሉ አንቀጾችን የያዙት የእስልምና ጥብቅ ሕግጋት እንዳይተገበሩ የፈለጉ ሁሉ ወደሳቸው ገብተዋል ኢማም አሕመድ ስልጣን ባለመስጠት ያስቀየሟቸውም እንደዚሁ ከድተው ተቀላቅለዋል ጎበዞቹ የጦር አበጋዞች በልዩ ልዩ የጦር መስኮች ሲሞቱ የነሱን ዓይነት ጀግኖች አለመተካታቸው ከፍተኛ ችግር ነበር ምንም እንኳን በብዙ የታሪኩ ምዕራፎችና በመጨረሻ ላይ እንደምናገኘው የኢማም አሕመድ ግብ ከሃይማኖታዊ ገፁ ይልቅ ፓለቲካዊ ገፁ ጎልቶ ቢታይም በብዙዎች ዘንድ ተቀባይነት ያገኘው ያካፄሄደው ጦርነት ጂፃድ ነበር» የሚለው ነው በመሠረቱ የጂፃዛድ ጦርነት በፈጣሪ እገዛ የሚካሄድ በመሆኑ ለመልካም ውጤት እንጂ ለውድቀት አይዳርግም ከብዙ ሀዲሶች እንደምናገኘው እየአንዳንዱ የጂዛድ ዘማች ሙጃሂድ ሕይወቱን ብቻ ሳይሆን ሐብቱን ይዞ የሚሳተፉበት ብሞት የሠራሁት ሐጢአት ይፋቅልኛል በመጨረሻም የፍርድ ቀን ጭንቀትና ተጠያቂነት ሳይኖርብኝ ሰተት ብዬ ገነት እገባለሁ በፈጣሪ ዘንድ ከፍተኛ ዋጋና ግምት አገኛለሁ ቤተሰቦቼ ሲኦል እንዳይገቡ ፈጣሪን ተማጽኘ አድናለሁ በጦርነትም ሆነ ከጦርነቱ ውጭ ብሞት ጣር አይበዛብኝም ወዘተ ተብሎ የሚደረግ ነው ከዚህም በተጨማሪ ብኖር በህብረተሰቡ ዘንድ ከፍተኛ ተቀባይነት ደረጃ ይኖረኛል በዘመቻው ከሚማረከው ሀብትና ንብረትም የድርሻዬን አገኛለሁ የሚል ስሜትም አለ በዚህ ረገድ በቁርአንና በሐዲስ የጠለቀ እውቀት ያላቸው ምሁራን ያልተቋረጠ ቅስቀሳና ትምህርት ይሰጣሉ ዳሩ ግን ከኢማም አህመድ ጋር ከተሰለፉት መካከል ከምርኮ ያገኙት ድርሻ በቂ መስሎ ሲታያቸው የሰማይ ቤቱን ጥቅም በምድር ይለውጡና «ከእንግዲህ በቃን የያዝነውን ይዘን ወደትውልድ ስፍራችን እንመለስ» ሲሉ ይታያሉ አንድ ሙስሊም በህይወት ዘመኑ ሊያከናውናቸው ከሚገባው ነገሮች አንዱ ሐብት ካለው ለድሆች የሚሆን ምፅዋት አስተዋፅኦ ማድረግ አለበት ይህም በሕብረተሰቡ ዘንድ ማህበራዊ ፍትህ እንዲስፍን ያለው እየበላ የሌለው ጦሙን እንዳያድር ከዘካ የሚሰበሰቡ ሰዎች የጉልበት ዋጋቸውን እንዲያገኙ እስረኞች እንዲለቀቁበት በጂዛድ ጦርነት በሚሳተፉ የቤተሰብ አባላት ስንቃቸውን ለጨረሱ መንገደኞች የሚውል ነው ያላቸው ሰዎች በገንዘብም ሆነ በዓይነት የሚጠበቃቸውን ዘካ ማዋጣት ግዴታቸው ነው ይህንን ግዴታ እንዲወጡም ይደረጋልሱ ይሁንና ግዴታቸውን እንዲያስፈፅሙ የተሰማሩ ሰዎች የተሰበሰበውን ዘካ ለራሳቸው ጥቅም ያውሉ እንደነበረ ከፉቱሑል ሐበሻ መጽሐፍ አንድ ቅጽ አንድ ገጽ ሰፍሮ እናገኛለን እነዚህ ሴረኞች በመጨረሻ በኢማሙ ጦር መመታታቸው አልቀረም በቂ የምርኮ ንብረት ይዘው ለመመለስ ከሚፈልጉትና የተ ሰበሰበውን ዘካ ለራሳችን መሆን አለበት ብለው ካመፁት ሌላ ባለመሾማቸውም ሆነ ባለመሸለማቸው ያኮረፉ እንዳሉ ሁሉ በጦርነቱ ሂደት በጣም እውቅ የጦር መሪዎቹም ያለመተኪያ አንድ በአንድ እንዳለቁበት እንመለከታሰለን ዋናውና ትልቁ ነገር እስልምና በኃይል በመጫን ወይም በማስገደድ የሚስራጭ አለመሆኑ ነው እንደዚህ የኃይል እርምጃ የሚወሰደው እራስን ለመከላከል ብቻ ሲሆን በሰላማዊ ሰው ላይ በግድ ስለም ብሎ መውጋት ግን ስልጣንን በኃይል ለማስፈር ካልሆነ በቀር ቁርዓን ከሚያዘው በላይ ነው እንዲያውም በፍቱሑል ሐበሽ እንደሰፈረው የጀሐድ ዘመቻው የተካሄደው በኢአማኒያውያን ሳይሆን በኦሪትና በሐዲስ ኪዳን ማለትም በአንድ ፈጣሪ በሚያምኑ አማኞች ላይ ነው ይህንንም በሚመለከት ቅዱስ ቁረዓን ሱረቱል «አልበቀራህ» ቁጥር እንደሠፈረው አይሁዶች ክርስቲያኖችና ሰባውያን የመዝሙረ ዳዊት የወረደላቸው እና በፈጣሪ አንድነትና አሐድነት በመጨረሻው የፍርድ ቀን የሚያምኑ እንዲሁም መልካም ተግባር የሚያከናውኑ ፈጣረያቸው ለመልካም ሥራቸው የሚገባቸውን ዋጋ ስለሚሰጣቸው ሊፈሩም ሆነ ሊያዝኑ አይገባም» ይላል ምንም አንኳን በሌሎች ምዕራፎች ላይ ገነት እንዲገቡ እስልምናን መቀበል እንደሚኖረባቸው ቢገልጽም በሱረቱል ካፊሩን ሱራህ ላይ አንድ እርምጃ በማለፍ በጠቅላላ አማኞች ላልሆኑ ሰዎች ላይ እንካን «እናንተ አላመኞች ሆይ እኔ እናንተ ምታምኑትን ላላምን እናንተም እኔ የማምነውን ላታምኑ እናንተም በእምነቴ እናንተም በእምነ ታችሁ ብለህ ንገራቸው» በማለት ተገልጸል በቅዱስ ቁርአን በተኛው ሱራህ ከቁጥር እንደሰፈረው «ፈጣሪን ከመቀበል የሚያፈነግጡትን የምቀጣቸው እኔ ነኝ አንተ አስታዋሽ እንጂ የኔ ሞግዚት ጋረዲያን አይደለህም» በማሉት ነብዩ መሐመድ ሱዓወ ይናገራል ስለሆነም እስልምና የስላምና የመቻቻል መንገድ እንጂ የጦርነትና የአመፅ መንገድ አይደለም እርግጥ ነው በቁርአን ውስጥ ጂፃድ የለም ማለት አይደለም ጂፃድ ማለት ግን በአመዛኙ ጎልቶ እንደሚነገረውና በአንዳንድ ሰዎሥች ዘንድ እንደሚታመነው ቅዱስ ጦርነት ማለት አይደለም የጦርነት ቅዱስ እንደሌለም አያጠያይቅም እስልምና የተቀበለና ለእምነቱ ህልውናና ጥበቃ ሲል የሚያደረግ መልካም ተግባርና ሰላማዊ ተግባር ሁሉ የጂፃድ አካል ነው ለቤተሰብ መልካም ተግባር ማድረግ ማስተማር መማር ሰዎች እምነቱን የሚያጎድፍ ነገር እንዳያከናውኑ በሰላማዊ መንገድ መከላከል ሁሉ ጂፃድ ነው ቀድም ሲል እንደተጠቀሰውም እራሱን ከጥቃት ከመከላከል ጋር ሲያያዝ ጂፃድ ነው እራሰን ለመከላከል ሲባል የሚካሄድ ጦርነት እንኳን ቢኖር የኦሪታውያንም ሆነ የአዲስ ኪዳን ወንጌል ተቀባዮችን እንዲሁም የእምነት ስፍራዎችን ማቃጠል ተቀባይነት የሌለው ጉዳይ ነው የሙስሊም የጦር አበጋዞች በጦርነት ሽማግሌዎች እንዳይጎዱ ሐብትና ንብረት እንዳይጠፉ ዛፎችና እንስሳት ጥቃት እንዳይ ፈፀምባቸው ይከላከላል ሙስሊም ማለት ምላሱ መጥፎ ነገር እንኳን የማትናገር ናት ስለሆነም እስልምና በአመንከዩ ሎጂክ በሎጂክና ሳይንሳዊ በመሆኑ በጉልበት የሚመሠረት አይደለም ይሁንና አንዳንድ መሪዎች ስልጣን ለመያዝ በፃሃይማኖት ስም በሚነሱበት ጊዜ ዛይማኖት የማያዘውን ቢያደርጉ የሚገርም አይደለም ለምሳሌ በአውሮፓ ከ እኤአ የተካሄደው የመስቀል ጦርነት ክርስቶስ መጽሐፍ ቅዱስ በጦርነት እሺ አሰኙት ብሎ ስላዘ አይደለም በኢትዮጵያም ወይም « እኤአ አጹ እስክንድር ቀዳሚዊ እያሱ ፀ እኤአ አምደፅዮን እኤአ ቀዳማዊና አራተኛ ዮሐንስ በክርስትና ስም በርካታ አማኞችን የጨረሱት ስልጠናቸውን ሰበብ ፈልገው ለማስፋፋትና ለመጠበቅ እንጂ ከፈጣሪ ታዘው እንዳልሆነ አያጠያይቅም። ግሸን አምባ ጦርነት ሐምሌ የደብረ ሊባኖስ ጦርነት ጥቅምት የቤተ አምፃራ ጦርነት ጥቅምት የዋስል ጦርነት ጥቅምት የዋስል ጦርነት ሕዳር የግሸን አምባ ጦርነት የደብ ረብርፃን ጦርነት የዘዛላ ባሌ ጦርነት ከራስ አዳሉ መጋቢት በሺሎመቅደላ ሰኔ ሐምሌ የላስታ ጦርነት መስከረም ጥቅምት የእንደርታ የተንቤንና የአጋሜ ጦርነት ሕዳር ታህሳስ የአምቦ ሰገነይቲ ጦርነት የካቲት የመዘጋ አባይ ዳር ጦርነት ሰኔ የሰራዬግሸን አምባ ጦርነት ሕዳር ቀን የግድም ጦርነት ሚያዝያ የቤጌምድር ጣና የደብረገሊላ ሰኔ ቀን ከአጹ ልብነድንግል ጋር በነዚህም ግዛቶች እንደአስፈላጊነቱ እየለዋወጡ ቢሆንም ታማኝ የጦር አበጋዞቻቸውን ሾመዋል በዚህም መሠረት በታሪክ የተጠቀሱትን ለትግራይና የሠራዬ ቴዎድሮስን ከወዚር ዓባስ ሥር ከሁለቱ መሞት በኋላም የቴዎድሮስ ወንድም የሆነውን ተ ስፋዊን ለሐርቂቆ ዳህላክ ሽሪፍ ኑር ኢብን ኢብራሂም አህመድ ኢብን ኢስማኤል ለዳሞት ሰዲ መሐመድ ለአንጾኪያና ለአዳልን አውራይ ዑስማንና አባስን ለፋጣጋረና ደዋሮን ለጋረድ ጃጂሊ ቀጥሉም ለራሱ አህመድ ልጅ ለነሰሩዲን አህመድ ቀጥሎም ለወዚር አባስ ለማያ ገራድ ዑስማን ፈርሸፃም ዲን ኢፋት አውራይ ዑስማን አውራይ አቡን ባሌ ወዚር አደሌ ሸርካ ገራድ ሲዲቅ ደረሐፊርሺፃም ዓሊ ገንዘናሐዲያአብድናስር ከሐድያው ባላባት ጋር ዋጅና ጋሞ ለወቢር ሙጃሒድ ለጎንደር ለዋግና ላስታ አቡበከር ቀጢን ሾመው ነበር የመጨረሻው ጦርነት ከ እስከ የተካሄዱት ጦርነቶች ከባድ የነበሩ ቢሆንም ከሽንብራ ኩሬ ከአምባሰልግሸን ከትግራይ ተንቤን ከዋግና ላስታ ጦርነቶች በስተቀር አብዛኛዎቹ ፈታኝ አልነበሩም የዚህንም ምክንያት ተክለጻድቅ መኩሪያ ሲገምቱ በሽምብራ ኩሬ አብዛኛዎቹ የአጹ ልብነድንግል የጦር መሪዎች ስላለቁ ሊሆን ይችላል ይህም ማለት ግን አልፎ አልፎ ጦርነት አልነበረም ማለት አይደለም ጦርነቱ የመሣሪያ ጦርነት ብቻ ሳይሆን የተፈጥሮም ጦርነት ነበር በተለይ በተንቤን አካባቢ የነበረው ርዛብ ብዙ ሰዎችን ጨርሷል ኢማም አሕመድም መኖሪያቸውን ከትግራይ ወደ ደንቢያ ያዛወሩት በተከሰተው ረፃሣብ እንደሆነ ሺሀበዲን ገልጦልናል ለአስራ አምስት ዓመታት ያህል በስልጣን ላይ ለቆዩት ኢማም አሕመድ ከመጋቢት እስከ የካቲት ያሉት አሥራ ሦስት ወራት የውጥረት ለአጹ ገላውዲዎስ ደግሞ ወደ ዙፋናቸው መውጫ ዋዜማ ነበሩ ይሁንና በነዚህ የመጨረሻ የጦርነት ዓመታት ሺሀበዲንዓረብ ፈቂህ የተባለው የኢማሙ ታሪክ ጸሐፊ ባለመኖሩ ምክንያት አንዳንድ የማስረጃ ጉድለቶች ታይተዋል ቱኒዐዐዐዐ ስለሆነም በተለይም በቦታ አገላለጽ ረገድ የተከሰተውን ግድፈት ለማሟላትም እንዲረዳ ጸሐፊው መጨረሻዎቹ ወራት በጦርነት በተካሄደባቸው ስፍራዎች ማለትም በሸዋ በትግራይ በወሎ በጎንደር በጎጃም ተዘዋውሮ በመጎብኘትና የአካባቢውን ሰዎች በማነጋገር ሰፋ ያለ ትንታኔ ለመስጠት ሞክሯል ጦርነቶችም የሚከተሉት ናቸው ታህሳስ ነበለት ሐውዜን ዓድዋ ክርስቶፎር ደጋማ ያስተባበረው ጦር ከዓሚር ኑር ጋር አጹ ገላውዲዎስ ሸዋተጉለት ከዓሚር ነስሩዲን አህመድ ጋር መጋቢት ሰፃርቲግጀት ከንግስት ሰብለወንጌልክርስቶፎ ደጋማ ጋር መስከረም ኦፍላሐሸንጌ ከንግስት ሰብለወንጌልክርስቶፎር ደጋማ ጋር ዲ የካቲት ቀን ከአጹ ገላውዲዎስ ጋር ደጎማ ናቸው ታህሳስ ነበለት ሐውዜን ዓድዋ ከዓሚር ኑር ጋር ከመጨረሻዎቹ ጦርነቶች የመጀመሪያ የሆነውን የነበለትን ጦርነት መለስ ብለን ስንመለከተው እስጢፋኖስ ደጋማ ወደ ስዌዝ ዘምቶ ወደ ምጥዋ ከመመለሱ በፊት በነበሩት ትንሽ ቀናት ውስጥ በአማኑኤል ደጋማ የሚታዘዘው መርከብ መልሕቁን ጥሎ ምጽዋ ቆመ ስለዚህ ክርስቶፎር ደጋማ የንግስት ሰብለ ወንጌልየአፄ ገላውዴዎስ ደብዳቤ ከደረሰው በኋላ ሲያዘጋጅ የሰነበተውን የመድፍና የጥይት ባሩድ መጫኛ ሠረገላ የማምረት ተግባር የበለጠ በማፋጠን ይሠሩ ጀመር ሥራውም እንዳለቀ ስምንቱን መድፎች የተ ጫኑባቸው ሠረገላዎችን ባሕር ነጋሽ ይስሐቅና ሌሎቹም ሹማምንት ባቀረቡላቸው በሬዎች እያስጎተቱ ሲሞክሩና ለጦርነት ሲዘጋጁ ስነበቱ በኢማም አሕመድ በኩል በቂ የጦር ኃይልና ልምድ ያለው ሠራዊት ስለነበር እንቅስቃሴ ይደረግ አይደረግ የሚገልጽ መረጃ አልተመዘገበም በሠሐርቲ ግጀት ጦርነት ዋዜማ የነበረው ወታደራዊ ተቋም እንደሚያመለክተው ግን የኢማም አሕመድ ወታደራዊ ኃይል አስተማማኝና ልበ ሙሉ የሚያደርግ እንደነበር ክርስቶፎር ደጋማና ኢማሙ የተለዋወጧቸው ደብዳቤዎች ይጠቁማሉ በውጤቱ ግን የውጩ ሁኔታ የኢማም አሕመድና በንግስት ሰብለ ወንጌልአጹ ገላውዲዎስ መካከል ለሚካሄደው ጦርነት አመቺ ሁኔታን የፈጥረ ነበር ማለት ይቻላል ስለሆነም በአንድ በኩል የኢማም አሕመድ ጦር አጴጹ ገላውዲዎስ በሸዋ ላይ የሚያካሂዱትን ጥቃት በመከላከል በሌላ በኩል የዋግና የላስታ እንዲሁም የትግራይ ሕዝብ ከአጴጹ ገላውዲዎስ ጋር እንዳይገናኝ በስለላ መረጃ እየተረዱ እንቅስቃሴዎችን ማዳከም ዋነኛ ተግባራቸው እንደነበረ እንገነዘባለን ስለሆነም የክርስቶፎር ደጋማ በመድፍና ጠመንጃ የተጠናከረ ዘመናዊ ጦር በአርቂቆ በኩል ወደ መዛል ኢትዮጵያ ለመግባት በመዘጋጀት ላይ መሆኑ መረጃዎች እንደደረሳቸው ያንን ኃይል ለመደምሰስ ዝግጅት ይደረግ ነበር ይህንንም እውነታ የምንገነዘበው በክርስቶፎር ደጋማ የሚታገዘው የንግሥት ሰብለ ወንጌል ጦር ከደብረዳሞትግራይ ተነስቶ ብዙም ላይርቅ ዛምሳ ኪሎ ሜትር ያህል ተጉዞ ተንቤን እንዳለፈ የኢማም አሕመድ ጦር ከአራት መቶ ኪሎ ሜትር ከራቀ ስፍራ ተ ጉዞ ሠሓርቲ ግጀት መድረሱን ከኢማም አሕመድ በኩል የምናወሳው ከውጤቱ በመነሳት ቢሆንም ከተጻፉ መረጃዎች እንደምንገነዘበው ግን ክርስቶፎር ደጋማ ከባህረነጋሽ ኢስሀቅ በቀረቡለት በሬዎችና አጋስሶች የጦርነት የሐውዜንነበለት አካባቢ ተራሮችፎቶ ዘርትሁን ከበደ ልምምድ ሲያደርግ ከሰነበተ በኋላ ፊቱን ወደ ደቡብ በማዞር ገሰገሰ የባህረ ነጋሽ ይስፃቅ የበላይ ሆነው የተሾሙት ዓሚር ከሚገኙበት ነበ ለትሐውዜን እንደደረሰም አምባው መድፍ የተጫኑ አጋስሶች ብቻ ሳይሆን እግረኞች ራሳቸው በቀላሉ የማይወጡበት እንደሆነ ተገነ ዘበ ከተክለጸድቅ መኩሪያ «የአህመድ ግራኝ ወረራ»ገጽ ታሪክ ገጾች እንደምናነበው «ዕጎልምው ሯሥዶኔታ ፈጨደቀ ወር ለምባባው መግቢያ ዳው ዲዖጋፃሄይፍም መግዚሂያ ፇዕጎጳ ወታደረ ዕዕዳሐቃው ዳ። ባሮ ዝ ሳይፖጋፇ ዲይፇረም ዐጽራፉ ሪሯ በቋግይዉ በኩል ፖርቱጋሎቹ ያስገኙት የአምባ ሠነይት ድል የድል መዝመሪያ እንደሆነ በሸዋም የይፋቱ ድል ለክርስቲያኖቹ ዋና የተስፋ ጮራ መሆን አለበትነፁ ከዚህ በፊት ብዙ ጊዜ ይኸን የመሳሰለ የድል ጮራ ከፈነጠቀ በኋላ መልሶ እንደ ሰቀቀን የጠፋበት ጊዜ አሰ ለምሳሌ ተክለጻዲቅ መኩሪያ ገጽ ይመልከቱ ከዚህ በኋላ ንግሥት ሰብለ ወንጌል በአጋሜ ሳሉ በአምባ ሠነይት ጦርነት የቆሰሉትን ሲያስታምሙ ክርስቶፎርም እሳካሁን ሳላገኘው ድል ለንጉጮና ለወንድሙ ለሕንድ እንደራሴ ለመላክ በምጥዋ በኩል እየተላላከ ባንድ ወገን ግራኝ ያለበትን ሥፍራና የያዘውን ጦር ሲያሰልል ሰብንቶ ቀጥሎ ከአጋሜ ወደ እንደርታ በርሱ አነጋገር ወደ ያርቲ ሜዳ እንደመጡ ደ ካስታንሆዞ ያመለክታል ከንጾርቃ ያናእዘቦ ያ ምሽ የክርስቶፎር ደጋማ ጦር ነበለት እምባ ሰነይቲ ላይ አሚር ኑርን ድል ካደረገ በኋላ የገሰገሰው በወርቃምባ በኩል ወደዓዲ እስላምተንቤን በመጓዝ አቀበት ቁልቁለት በማይበዛበት መንገድ ወደ ሠሐርቲግጀት ከወንበረት በስተሰሜን ምዕራብ ከግጀት በስተ ምስራቅ ያሉ ኮረብታዎችን ተገን አድርጎ ወደ ዓቀብ ጠሊ አካባቢ መሽጓል ማለት ነው የኢማም አህመድ የጦር ኃይል ደግሞ ከደንቢያ ወደ አሁኗ ደራስጌ በማምራት በበለሳበሰቆጣ በኩል እድርገው ወደ የጭላይ ከዚያም በሳምሬ በኩል ወደ ደንጎላት በሚያስኬደው መንገድ ተከት ለው ዛሬ ግጀት ተብሎ ወደሚጠራው አካባቢ ይመጡና ወንበረት ተራራን ከበስተጀርባቸው ማለትም ከበስተምሥራቅ ተገን አድርገው ይመሽጋሉ በመሠረቱ ግጀትትግራይ ዛሬ የአንዲት ጥንታዊት ከተማ ስም ሲሆን በምስራቅ ወለል ሐቢ በምዕራብ አረመና በሰሜን ማርያም ዘባ በደቡብ ፃህሎ እንዳሚካኤል በተባሉ ተራሮችና ኮረብ ታዎች የተከበበች ጎድጓዳ ስፍራ ስትሆን የአበዋ ሽኽ መሐመድ የቆርቆሮ ጣራ ያላት ክብ ቤት ግጀት የሸኽ ሙሐመድ ዛሂድ ዶሪሕ ዛሒድ ዶሪህ አለባትሱ «ግጀት የሚለው ስም የወረዳ ስምም ነበር ግጀት በስተምዕራብ የጭላይ በስተደቡብ ዋግ በስተምስራቅ ሀረራ ሐረቆ በስተሰሜን ዓቢ ዓዲ ያዋስኗታል ከመቀሌ ወደ ግጀት ሲጓዙ ከእምባ አረዓደ በስተምዕራብ በኩል ሐረቆ የሚባል ከተማ ይገኛል ከአምባ አርአደ ቀጥሎ በቅርብ የምናያቸው ተራሮች ድርቁዋ አምባ ዋዛማይወይኒ ገረገራ ወንበ ረት ሲሆኑ ፅመና ዳንሳ ጊዮርጊስ መልበ ህንጣሎ ወረዳ ባዕ ባዕታ ሐንጣሎ ወረዳ ዓዲ ቆህለፍ ደንጎላት ዓዲ አቦዓሳ ዓዲ ሰላም ጣሽ የሸህ ጣሽ መሐመድ አገር አድባርዶሪሕቀብርም ያላት ዓዲቃዕላ የሚባሉ በጣም ሰፊ ሜዳና ለም የእርሻ ቦታ ያላቸው መንደሮች አሉፎ ከሩቅም የዓቀብ ጠሊና ሌሎችም በርካታ መንደሮች በሰሜን ምስራቅ ይገኛሉ እዚህ ስፍራ ላይ ሆነን በስተ ምዕራብ የበጌምድር ተራሮችን በቅርብ ሩቅ ደግሞ የጭላይን በስተ ደቡብ የዋግ አውራጃን ሰቆጣን ጻግብጅን በስተሰሜን ተንቤን ገመገም ጭጋግ ለእንደለበሱ ማየት ይቻላል ጸሐፊው ዓቢይ ዓዲንና ሠሐርቲ ግጀትን ተዘዋውሮ እንዳየው የክርስቶፎር ደጋማም ሆነ የኢማም አሕመድ ሠራዊት ብዛት ከፍተኛ ስለነበረ የጦርነት ቦታውን ሰሜን ሰሐርቲ ግጀትና ደቡብ ሰሐርቲ ግጀት ብሎ መከፋፈል የተሻለ ይመስላልፊ ስለሆነም ኢማም አህመድ የአካባቢውን ቀደምት ሙስሊሞችና የሾሟቸውን የጦር አበጋዞች እንዲሁም የኃይማኖት መሪዎች ይዘው ከደንቢያ ገስግሰው ተሰልፈዋል ክርሰስቶፎር ደጋማም ነበለት ላይ ያገኘው ድል ከፍተኛ ከመሆኑም በላይ የታጠቀው የጦር መሣሪያ ታይቶና ተሰምቶ የማይታወቅ የጦር ልብስ ለብሶ ዝናም ተጎናጽፎ ሲታይ አድናቆትን አትርፏልር ይህን አጋጣሚ ሲጠብቅ የነበረው የትግራይ ሕዝብም በአጭር ጊዜ ራሱን ለጦርነት አዘጋጅቶ ንግሥት ሰብለ ወንጌል በማጀብ ወደ እንደርታ ተሟል ምንም እንኳን ከኢማም አሕመድ ጦር ጋር ሲነጻጸር አነስተኛና ከአጹ ገላውዲዎስ ጦር ጋር ለመገናኘት የሚያስችለው መንገድ የተቋረጠ ቢሆንም ደጋማ ባለው አነስተኛ ጦር ለመግጠም ቁርጠኛ አቋም ነበረው ዘመናዊ መድፎችና የጦር መሣሪያዎች ሠራዊታቸው ላይ ጉዳት ሊያደርስ እንደሚችል ኢማም አሕመድ ኢብራሒም በውል ተ ገንዝበዋለል ስለሆነም ያለ ደም መፋሰስ ፍጥጫው እንዲወገድ ክርስቶፎር ደጋማ ያስከተለው ጦር አነስተኛ በመሆኑና የሳቸው ግዙፍ ጦር ያለአንዳች ማወላወል ሲደመስሰው እንደሚችል በማስጠንቀቅ አንድም ከሳቸው ጎን ሆኖ እንዲሰለፍ ይህም ካልሆነ በመጣበት እግሩ በሰላም ቢመለስ እንዳችም ጉዳት ሳይደርስበት ከአገር ሊወጣ እንደሚችል ማስፈራሪያ ያዘለ መልዕክተኛ ልከው ነበር ደጋማ ለዚህ መልዕክት እንደማይበገር የአጻፋ መልዕክተት ከላከ በኋላ በሁለቱም በኩል የስነልቦና ጦርነት የሚያካሂዱ የስድብና የዛቻ መልዕክቶች ተለዋውጠዋል ተክለጻድቅ መኩሪያ ደ ካሰስተ ታንሆዝ ጠቅሰው እንደገለጡት ደግሞ ዶጋ ረዕዞፎርሮ ዴጋማ ያርኗ ሥሃር ፀ ፇራኝ ዝ ጦረ ይፆ ቦመቃረሁ። ሪሪሪሪያ እርግጥ ነው ዛሬ ዞብል እንደሌሎቹ ስፍራዎች የኢማም አሕመድ አሻራ በጉልህ አይታይባትምርፊ የአካባቢው ነዋሪዎች እንደሚሉትና ዛሬ ያሉት የሰውና የቁሳቁስ መረጃዎች እንደሚያመለክቱት በመስጊዶች ምትክ ታቦቶች ተተክለው በታል ሙስሊም ክርስትናን ካልተቀበለ መሬቱን እንዲነጠቅ በአጹ ዮሀንስ በመወሰኑም ከላስታ ከመቅደላ ከትግራይ ከጎንደር ከሸዋ ከዋግ ወዘተ ለመጡ የጦር አበጋዞቻቸው በርስተ ጉልትነት ተሰጥቷል በመስጠቱም ሁሉም በተሰጠው ርስተ ጉልት ላይ መስጊዶችን እየፈረሱ ጭምር ቤተክርስቲያናት ተተከሉ በግንባር ቀደምትነትም አጹ ዮሐንስ የእየሱስ ቤተክርስቲያንን አስውበው አሳነጹ ራስ አሉላም የንጉሥ ነገሥታቱን አርአያ በመከተል ተክለሃይማኖት ቤተክርስቲያን አሳነፁ ሌሎችም እንደ ዖ አንጎት መድሐኒአለም ጨብራሪት ጊዮርጊስ ጋቲራ ተፃይማኖት ቦረን መድሐኒዓም ወይሩ ማሪያም ዲቦ ጊዮርጊስ ውሳ አጋ ጉዶ ሚካኤል ወደይ አቦ ራማ ኪዳነምህረት መቅደላ መካኤል ወዘተ የተባሉ ቤተክርስቲያናትን አሠሩ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ እስካሁን ቦዘብል በጉልህ የሚታይ መስጊድ የለለ ሲሆን በጋቲራ የሻህ በድሩ በሰሜን የሸህ ዓሊዩ አምባ ጥንታዊ ዶሪሆች ይገኛሉ ከዞብል ከተማ ውጭ ማለትም በስተምሥራቅ ከምትገኘው አርጆ የሸህ ኢብራሂም መስጊድ በቡርቃ የኒሁ ሸህ መቃብርና የበድሬ መስጊድ ይገኛሉ ዞብል ከቆቦና ከሌሎች አጎራባች የአፋር ግዛቶች አኳያ ሲታይ ከፍተኛ ስፍራ ተራራማ ሲሆን ዞብልን እንደ አጥር ከከበቧት ተራሮች በስተምዕራብ ያለውና «ንጉሥ አምባ» ተብሎ የሚጠራው በጣም ከፍተኛ ነው ይህንን ከኩራምባ በር በስተ ሰሜን በሚገኝ ከፍተኛ ተራራ ላይ ሆኖ በቅርቡ ቆቦንና የቆቦን ምዕ ራባዊ ተራሮች በስተደቡብ የየጁን ተራሮች በስተምዕራብ ሰሜን ጥሙጋን ዋጃንና አላማጣን ከምዕራባዊ ተራሮቻቸው ጋር በስተ ሰሜንና በስተሰሜን ምሥራቅ የራያንና የጨርጨርን አካባቢ ማየት ሲቻል በሩቅ ምዕራብም የላስታን ተራሮች ማስተዋል አስቸጋሪ አይደለም ዞብል በተራሮች የታጠረች ስትራቴጂክ ስፍራ ከመሆኗም በላይ አየሯ ደጋማና መሬቷ ለም ስለሆነ በብዙ ሺ የሚ ቆጠሩ የኢማም አህመድ የጦር አበጋዞችና ተከታታዮቻቸውን ለማስተናገድ በጣም አመች ነበረች ዞብል ለአፋር ክልል በተለይም ከዘይላዕ የሦስት ቀንና የሦስት ሌሊት ጎዞ እንደምትርቅ ከአንድ የአካባቢው ተወላጅ ተረድቻለሁ ስለሆነም ኢማም አህመድ በሰሓርቲ ግጀት ከደረሰባቸው ቁስል ለማገገምና ሠራዊታቸውን እንደፖርቱጋሎች ሁሉ በዘመናዊ የጦር መሣሪያ ለማስታጠቅ ከቱርክ የሚመጣላቸውን እርዳታ ሲጠብቁ ቆይተዋል ማለት ነው ትርሚንግፃም ኢስላም ኢን ኢትዮጵያ ገጽ እንዳስፈረውም አህመድ ከዘቢዱ ፓሻ የተከላቸውን ጠመንጃዎችንና አስር መድፎች ከወታደሮች ጋር ለማግኘት የደንከል በርፃንና ቁልቁል ከሚመለከቱ የዞብል ተራሮች ከቆዩ በኋላ ድል ለማድረግ አመቺ ሁኔታ መኖሩን በማረጋገጥ ከዞብል ተነስተው በአንድ በኩል በአላማጣና በዋጃ መካከል ወደምዕራብ በመገጓዝ በወንበረት በስተ ምዕራብ ኮረም በኩል በምሥራቅ አላማጣ ደቡብ ምሥራቅ በኩል ወደ ዳዩ በማምራትና ከዳዩ በስተሰሜን ወደ ዓዘቦ በመጓዝ ወደ ሐሸንጌ በሦስት በኩል እንደዘመቱና በፖቱጋሉ የጦር መኮንን ይታገዝ የነበረውን የንግሥት ሰብለ ወንጌልን ጦር እንደ የገጠመና ድል እንዳደረጉ እንገነዘባለን ከቆቦ ወደምዕራብ በመገጓዝ በወንበረት በስተምዕራብ ኮረም በኩል ከመገጓዝ ይልቅ ከአላማጣ በግራካሕሱ በኩል መጓዝ የሚያመች ቢሆንም በላይ መንጫቅ ባህረ እስከ ጋንዶ ያለው ስፍራ እጅግ ማጥ የበዛበት ስለሚሆን እግረኛንም ሆነ ፈረሰኛ ን አያንቀሳቅስምና አይመረጥም መስከረም ኦፍላሐሸንጌ ክርስቶፎር ደጋማ ጋር የኦፍላ ጦርነት እንደሠሓርቲ ግጀት የኢማም አህመድና የንግሥት ሰብለ ወንጌል ሠራዊት ፊት ለፊት የተዋጉበት አይደለም ከካስታንሆዝ መረጃ እንደምናገኘው ኢማም አህመድ በሠሓርቲ ግጀት ጦርነት ከቆሰሉ በኋላ ወደ ዞብል ሄደው ለአምስት ወራት ሲያገግሙ የተሻለ የጦርነት ስልት ሲያወጡ የንግስት ሰብለ ወንጌልንና የአጴጹ ገላውዲዎስ የመዋጋት አቅም ሲያጠትኑና በሰላዮቻ ቸው አማካይነት ሲያስጠኑ ከቆዩ በኋላ ከዞብል ወደ ዋና ከተማቸው ጉራምባደንቢያ ለመሻገር እንደሚችሉ ሲያረጋግጡ ወደኦፍላኮረም ሐሸንጌ ገሰገሉ ካስታንሆዝ እንደሚለው የኦፍላ ጦርነት ከመካፄዱ በፊት አጹ ገላውዲዎስ ኢማም አህመድን በነበሩበት አቅም ለመግጠም የሚያስችል ኃይል ይኖራቸው እንደሆነና እንዳልሆነ ሲጠይቅ ንግሥቲቱ አነስተኛ የሰው ኃይል እንደነበረውና በሁለቱ መካከል ያለው ቦታም በኢማም አህመድ ሠራዊት ቁጥጥር እንደሆነና እሱን ለማሸነፍ የሚያስችል ኃይል እንደሌለው ገልጠውለታል ክርስቶፎር ደጋማ የኢማም አሕመድ ፊታውራሪ ጦር በአንድ በኩል በዋጃ አላማጣ መካከል ወደ መረዋ የሚወስደውን መ ረዋን በስተደቡብ ምዕራብ በመተው መንገድ ተከትሎ በሸንተ ረራማውና በደጋማው መንገድ አድርጎ ወንበረትን እንድሪያ አምባን ከገረብቆላና ከሺና ወንዝ በስተደቡብ ያሉትን የዛታን በአካባቢው ለምና ደጋ የሆነው አምባ እንድሪያ ሶፊያና ዛታ በስተ ሰሜንም ማይ ማዕዶ አካባቢ ሁሉ ድሮም ሆነ ዛሬ የታወቀ የፈረስ አገር ነው አውሮፓዊውፖርቱጋላዊው የጦር መሪ ባለው አነስተኛ ጦር አፊቱ የተደቀነውን ከፍተኛ የጠላት ጦር አሳፍሮ ለመመለስ የሚያስችል ስልት መቀየስ ነበረበት ስለሆነም ክርስቶፎር ደጋማ ባለው መረጃ መሠረት ኢማም አሕመድ ሠሐርቲግጀት ላይ ያቆሰለውን ጠላቱን ከመበቀል ወደኋላ እንደማይል አያጠያይቅም ስለዚህ ከሐሸንጌ በስተምዕራብ ያለውን ተራራ በመውጣትና በተረተሩ አድርጎ በቅርቡ የነበረውን የኢማም አህመድ ሠራዊትን አመጣጥ በማስተዋል ስልት መቀየስ ነበረበት ከጦርነቱ በኋላ ተከናውኖ እንደምናገኘው ሁሉ በኢማም አሕመድ ወደ ሐሸንጌ መጥተው ጦርነት ከመግጠማቸውና አደጋ ከማድረሳቸው በፊትም ንግሥት ሰብለ ወንጌል ሁኔታው አደገኛ በመሆኑ ሸዋዳ ደረስጌ አካባቢ ወደነበሩት ልጃቸው ለመድረስ በሐሸንጌ አድርጎ በማይማዕዶ ሥር የገረብ ቆላን ወንዝ አቋርጠው ዓዲናባ ኮረምኦፍላ የሶፊያን ዐማባዎች በመቆጣጠር በሐሸንጌ አካባቢ መሸጎ የነበረውን የንግሥት ሰብለ ወንጌል ጦርን በቅርብ ርቀት እያሰተዋለ ኃይሉን አጠናክሮ እንደደረሰም መረጃ ደርሶታል በደረሰው መረጃ መሠረትም የኢማም አሕመድ የተወሰነ ሠራዊት የፈረስ አገር በሆነው ደጋማ ስፍራ እንደሚገኝና ይህም አገር የፈላሻዎች መኖሪያ መሆኑን በአንድ የፈላሻ ሰው ከተነገረው በኋላ ይህም ፈላሻ የኢማም አሕመድን ሠራዊት ካስለቀቀ በኋላ ግዛቱን ለሱ የሚሰጠው ከሆነ ከሕዝቡ ጋር በመሆን እንደሚረዳው ቃል ገብቶለታል ይህም ፈረስ የበዛበት አገር የት እንደሆነ የክርስቶፎር ደጋማ ጸሐፊዎችም ሆኑ ከሱ በኋላ የመጡት በትክክል ባይገልጹትም በአካባቢው ተወልደን ያደግነው እንደምናውቀው የዛታ ተረራኦፍላ በዳራ በጥራሪ ወንዝ በድንቃ ጨርቆስ በኩል የዓላቁን ወንዝ ስቋርጠው በብርብር በሰቆጣ ደፃና በለሳ መንገድ መጓዝ እንደሚችሉ ሐሳብ አቅርበውለት ነበር ክርስቶፎር ደጋማ ግን ምናልባት በልዩ ልዩ ምክንያቶች ሐሳባቸውን አልተቀበላቸውም ከነሱም መካከል የጠላቱን አሰላለፍ ከሰላዮቹ በተሻለ ሁኔታ ለማወቅና ከሸሸት የተሻለ ሌላ አማራጭ ለመፍጠር የደፈጣ ውጊያ በመፈጸም የጠላቱን ኃይል ለማዳከምና ጊዜ ለመግዛት መሸሸ እንኳን ቢያስፈልግ አደጋው አነስተኛ በሆነ አቅጣጫ ለመሸሸ የሚሸሹበትን መንገድ ኢማም አህመድና የጦር አበጋዞቻ ቸው በሚገባ የሚያውቁት ስለሆነ መሸሸ አስቸጋሪ በመሆኑ መረጃ አቀባዩ ፈላሻ በሰጠው መሠረት ከፍተኛ ቁጥር ያለው ፈረስና ድጋፍ ካገኘ ያለውን ኃይል አሰባስቦ ሊያሸንፍ እንደሚችል አስቦ ሊሆን ይችላል በዚህም መሠረት ንግስት ሰብለ ወንጌል ልጃቸው አጹ ገላውዲዎስ ወደሚገኙበት ስፍራ መንገድ አሳብረን ወደ በለሳ ጃንአሞራ እንሂድ ቢሉት እንደማይቻል አስረድቶ ለኃይሉ መጠናከር የሚረዱትን ፈላሻዎች ለመጠቀምና ፈረሶችን ለማምጣት የሐሸንጌ ምዕራባዊ ተራሮቹን ተሻግሮ በመሔድ በአነስተኛ የሰው ኃይል ነገር ግን ከፍተኛ የደፈጣ ጥበብ በመጠቀም ዛታና ማይማዕዶ አካባቢን ይቆጣጠር በነበረው በአሚር ኑር ላይ አደጋ ጥሎ ገድሎታል በገባው ቃል መሠረትም ፈላሻውን ሾሞት ተመልሷል ዛሬ በዳራና በፍረሪቃባ አካባቢ ያሉ ትክል ድጋዮችም የመቃብር ቅረሪቶች በመሆናቸው ይህንን ይመሰክራሉ ሆኖም እሱ ግዳይ ጥሎ ሐሸንጌ በድል እንደተመለሰ የኢማም አሕመድ ሠራዊት በዳዩ በማዕዶ ኮረም በዓዲ እምኒነና በመንከረ እንዲሁም በዓዘቦ በኩልና ከሐሸንጌ ትንሽ ርቆ በሚገኘው ከዓዲ ናባ ከዞብል በመነሳት በስተደቡብ ባሉት ተረተሮች ታዬ ያሰለፈው ሠራዊት እጅግ ብዙ ስለነበርም ሐሸንጌ ባሕር በስተደቡብ ያለውን ሜዳ ሁሉ ተቆጣጠረው ጦርነቱም ዓደውታ ዓዲ ዋቲ ተ ረተርን ተገን በማድረግ በሚከላከለው የንግስት ሰብለወንጌል ጦርና መልሶ የማጥቃት ዘመቻ በሚያካሂደው ኢማም አሕመድ ሠራዊት መካከል ቀጠለ በሁለቱም በኩል መራራ ጦርነት ተካሄደ ካስታንሆዝ እንደሚነግረንና ተክለጻድቅ መኩሪያም ልዩ ልዩ መረጃወዎችን አሰባስበው እንደሚነግሩን ክርስቶፎር ደጋማ ፖርቱጋላውያንንና ኢትዮጵያውያንን በማስተባበር ከፊትና ከኋላ ከግራና ከቀኝ እየተመላለሰ ሲዋጋና ሲያዋጋ ቆዬ ሆኖም የኢማም አሕመድ ሠራዊት መድፍና የተሻለ ጠመንጃ በታጠቁ በቱርክ ሠራዊት እየታገዘ ወደ ፊት ገሠገሠ ለሁለቱም መሬት ጠባ ዋለቹ። ካስታንሆዝ እንደሚነግረን አማሙዋቱ እንደዚያ ነው የአጹ ገላውዲዎስ ዜና መዋዕል ጸሐፊ ይህንን አይነግረንም ሸሐበዲንም አልነበረም ወደፊት በዝርዝር እንደምናየው ሁሉ አንዳንድ አስረጅዎች አባቶቻችን ነገሩን ብለው እንደሚናገሩት አንገታቸው አልተቆረጠም ነገር ግን እንደቆሰሉ የጦር ጓዶቻው አንስተው ወሰዲቸው ከዚያም ዓሚር ኢስማኢል መቃብር ጎን ቅበሩኝ ብለው ተናዘዙና በኑዛዜቸው መሠረት እዚያው ተቀበሩ የሚል ነው ያም ሆነ ይህ ከፖርቱጋላዊው ጸሐፊ በምናገኘው መረጃ መሠረት ኢማም አሕመድ የተገደሉት በአንድ ፖርቱጋላዊ ሲሆን አንገታቸውን ግን አንድ ኢትዮጵያዊ ይዞ ቀርቧል ንጉሥም ይህን ትልቅ ጀብዱ ለሚፈጽም ኢትዮጵያዊ ሁሉ አኅታቸውን እንደሚድሩለት ፖርቱጋላዊ ከሆነ ግን ያልተለመደ ትልቅ ችሮታ እንደሚያደርግለት ተስፋ ገብተው ነበር ከስታንሆዝ እንደሚነግረን ከዚህ በኋላ የኢማሙ መሞታቸውን ለማስታወቅና ሕዝቡም በአንድ ልብ እንዲገዛ ለማድረግ አንገታቸውን ከጦር ላይ አሰክተው በየአገሩ እንዲያዞሩት አደረጉ በመጀመሪያ ወደ ንግሥቲቱ ተላከ ከዚያው ወደ ሌሎች ቦታዎች እንዲደርስ አደረጉ ንጉሥም ደስታ ተሰማቸው ከዚህ ቀደም ከደረሰባቸው ሐዘን ሁሉ ተጽ ናኑ ንግሥቲቱም በደስታ ብዛት ወደ ልጃቸው ለመሔድ ቁርጥ አሳብ አደረጉ ፖርቱጋሎችም አጆበዋቸው ስለመጡ ንጉሥ ደኅና አድርገው ተቀበላቸውፎ የሚያስፈልጋቸውን ነገር ሁሉ ተሰጣቸው ስለ ንግስቲቱም ትልቅ በዓል ተደረገ ስለዚህ ድልና ስላገኙት ነፃነት ኢትዮጵያውያን እንደምን በጣም እንደሚደሰቱ በየቀኑ በመመልከት በዚሁ ደስታ አብረን ኖርን በዚህም ጦርነት አራት ፖርቱጋሎች ወደቁ እነርሱም ኸአኦ ኮሬአ ፍራንሲስኮ ቪየያራ ፍራንሲስኮ ፊያልሆና አንድ ከጋሊሚያ የመጣ አገልጋይ ናቸው ፓሯወ ብፊ ጋ ዓት ጋ ሪጋ ኣዋስ ቁ ከአ ከከ በከ ከከከ ቐባፍ ከ ክፍል አምስት ስለ ኢማም አሕመድ አማሙዋት የአፍ ታሪኮች ለኢማም አሕመድ መሸነፍ ምክንያት የሆኑ ምክንያቶች በተ ክለ ጻድቅ መኩሪያ ግምት መሠረት በክርስቶፎር ደጋማና በጦር ጓዶቹ መሞት ተኩራርቶና የልብነ ድንግልን ጦር ንቆ እንዲሁም በቱርክ ሠራዊት መመለስ ምክንያት ሲሆን የአካባቢው አፈታሪክ ግን «አንዳንድ ሙስሊምና ስለምቴ የጦር አበጋዞቹ በልዩ ልዩ ምክንያት ለምሳሌ በስልጣን በተቃራኒው ወገን በመገዛት ስለከዱት ነው» እንደሆነ ይገልጻል ጸሐፊው ይህንን በሚመለከት መረጃ ለማሰባሰብ ወደ ጎንደር በተለይም ወደወረታ ድብረታቦር በለሳ ወራህሳአርባያ ደንቀዝ እንፍረራንዝ አዲስ ዘመን ማክሰፒት ጃንአሞራደረስጌ አምባጊዮርጊስ ዳባት ቆላድባ ጉራምባ አፈሯናትገላውዲዎስ እስቴ ወዘተ በተገጓዘበት ጊዜ ምርንታ ሰ ዎችን አነጋግሮ ነበር ከነዚህም መካከል ሐጅ ሙሐመድ ጀምበሬ አንዱ ናቸው ሐጅ ሙሐመድ ጀምበሬ በንግድ ሥራ የሚኖሩ ሲሆን በጣም ፈጣንን ቀልጣፋ ናቸው ለብቡ ዓመታት በሱ ዳን ኖረዋል ታሪክ ይወዳሉ ትውልዳቸውም ከአሕመድ ግራኝ እንደሆነና አያቆቻቸውም ይኸው ታውቆ በነገስታቱ በክብር ይያዙ እንደነበረ ያስረዳሉ ሐጅ ሙሐመድ ጀምበሬ ከኢማመም አሕመድ ጋር የሩቅ ዝምድና እንዳላቸው ቢያስረዱም እሳቸው መቁጠር አይችሉም እንዲሁም የከቢር ሳልህ የሩቅ ዝምድና እንዳላቸው ወላጆቻቸውና ትልልቅ ሰዎች ሲናገሩ ሰምተዋል ጎንደር ከተማ ውስጥ ከሳቸው ጋር በተደ ረገው ውይይት ጠቃሚ መረጃ ሐጂ ሙሐመድ ጀንበሬ ዎች ተገኝተዋል ጸሐፊው በሐጅ ሙሐመድ ጀምበሬ አማካይነት ከተዋወቃቸው የጎንደር ነዋሪዎች አንዱ አዛውንት ሽኽ ሷሊህ ዒሳ ናቸው ሽኽ ሷሊህ ዒሳ የጎንደር አራዳ መስጊድ ኢማም ከመሆናቸውም በላይ ሐጅ ናቸው በርካታ ደረሳዎችንም ቁርአንና ሌሎች የኢስላም እውቀ ቶችን አስተምረዋል በንገግድ ሥራ የሚተዳደሩት ሽኽ ሷሊህ ዒሳ ሊቅ ናቸው ከኒህ ሊቅ ጋር በተደረገው ውይይት ስለኢማም አሕመድ ብዙ ሙስሊሞች ብዙ የሚናገሩት ቢኖርም የጠራ መረጃ ሸኽ ሳሊሕ ዒሳ የጎንደር አራዳ መስጊድ ኢማም ሰማግኘት በአሁኑ ጊዜ አስቸጋሪ ነው ቢሆንም በአረብኛ የተ ጻፈው የፉቱሑል ሐበሽ ክፍል አንድ ከትውልድ ትውልድ እየተ ቀባበለ እሳቸው ትውልድ ደርሷል ነገር ግን ከሰው ወደ ሰው በተደረገው ቅብብል በተለይም በእጅ ሲጻፍ አንዳንድ ግድፈቶች ሊጨመሩ ይችላሉ አፈታሪኩ ግን ክርስቲያኑም ሙስሊሙም ያውቀዋል ጸሐፊው በሐጅ ሙሐመድ ጀምበሬ አማካይነት ከተዋወቃቸው የጎንደር ነዋሪዎች ሁለተኛው አዛውንት ሐጅ ሙሐመድ ፋንታ ሲሆኑ እሳቸውም በንግድ ሥራ የሚተዳደሩና የጎንደር አራዳ መስጊድ ምክትል ኢማም እንዱሁም የሸኽ ሷሊህ ዒሳ ደረሳ ናቸው እነዚህ ትልልቅ አዘዎንቶች ስለኢማም አሕመድ ሽንፈት እንደነገሩኝ ከኢማሙ ጋር የመጡት የጦር መሪዎች በአብዛኛው በጦርነትም በርፃብም በማለቃቸው የተወሰኑትም በቤተሰብ ናፍቆት ምክንያት እየተንጠባጠቡ ወደ ትውልድ ስፍራቸው ስለተ መለሱ አዳዲሶቹም በአመራር ያልበሰሉ ስለነበሩ ለብዙ ጊዜ ቢያገለግሉም እነሱ ስልጣን ሳያገኙ አዳዲሶቹ ሰለምቴዎች በመሾማቸው የተከፉ ነባር ሙሊሞች መኖራቸውም ይጠቃሳሉ ከስድስት ወራት በፊት ስለዞብሉ የጦር ዝግጅትና ስለሓሸንጌው ድል መረጃ ባይኖራቸውም በመጨረሻዎቹ ዓመታት የኢማሙና የህብረተሰቡ ግንኙነት እየሻከረ በመሄዱ ቅር ተሰኝተው እንደ ነበረ ሲናገሩ ሰማን በማለት ያስረዳሉ። ከዚያም አንገታቸውን ቆርጠው አስረከቧቸው» የሚል ነው ሁለተኛው ደግሞ መቃብሩ የት እንደሚገኝ በህልማቸው በራዕይ አይተው የተናገሩት ሸህ ዓሊ ከጎንደርና ሸህ መሐመድ ዓማን ናቸው እነዚህ ሰዎች በዳግማዊ አጴ ቴዎድሮስ ዘመነ መንግሥት የነበሩ በጣም ትላልቅ ወልይዎች ናቸው እነዚህ ወልይዎች ኢማም አሕመድ ለምን እዚያ እንደተቀበሩ አይነግሩንም ስለዚህ ሁለት መላ ምቶችን መምታት ይቻላል አንደኛው መላምት በአንደኛው አፈታሪክ የተመሠረተ ሲሆን በዚህም መሠረት ወደ አጹ ገላውዲዎስ በሽምጥ ጋልበው ሲሄዱ እዚያው ተገደሉ የሚለውን የሚያጠናክር ይሆናል ሁለተኛው መላምት ደግሞ አጹ ገላውዲዎስ የነበሩት ደንቀዝ ላይ ሲሆን ኢማም አሕመድ የነበሩት ደግሞ ወይና ደጋደጎማ ላይ ነው ከጊዜ ብዛት ወይና ደጋደጎማ ደንቀዝ ሲሆን ደንቀዝ ደግሞ ወይና ደጋደጎማ ሆነ» የሚል ይሆናል ነገር ግን ይህንን የሚገድፍ የወቅቱ ታሪክ ጸሐፊዎች መረጃ የለም በሁለቱም ወሊይዎች ራዕይ መሠረት የኢማሙ አስከ እዚያ ቦታ የተቀበረው መላው አካላቸው ሳይሆን አንጀታቸው ነው ይህም የሆነበት ምክንያት ኢማም አሕመድ በጣም ግዙፍ ስለነበሩና እሳቸውን ተሸክሞ መሸሽ ስለማይቻል ሚስታቸው ድል ወንበራ አክንጀታቸውን አውጥታ እዚህ ቦታ ስለቀበረችውና ሌላውን አስከሬን ይዛ ስለሄደች ነው የሚል ነው ሦስተኛው አፈታሪክ ደግሞ ኢማም አሕመድ ከመሞታቸው በፊት ማለትም እንደቆሰሉ ከሸህ ኢሰማኤል ግዛት ቅበሩኝ ብለው ተናዘው ስለነበር ወደዚያ ተወስደው ተቀብረዋል የሚል ነው የኢስማኤል ግዛትም ዛሬ ይስማላ ጊዮርጊስ ተብላ የምትጠራውና በጎጃም ውስጥ የምትገኝ አነስተኛ ከተማ ናት ታሪኩን ወደፊት በጥቀቅለልም ቢሆን እንመለከተዋለን እንደአራተኛ አፈታሪክ ሆኖ የሚጠቀሰው ኢማም አሕመድ ዘን ትራም ሆነ ደጎማ አልተቀበሩም እንደቆሰሉ ተከታዮቻቸው አነሷ ቸው የከፋ ጉዳት እንዳይደርስባቸውም ወደር በሌለው ሁኔታ ተከላ ከሉላቸው የኢማሙ ተከታዮች እጅግ ያከብሯቸውና ይወዳዷ ቸው ስለነበር የሚከቧቸው እንደ ንብ ንግሥት ነበር ስለዚህም በአጹ ገላውዲዎስ ወታደሮችን አላስነኳቸውም ይዘዋቸው ወደ ደንቢያ ሸሹ ነገር ግን በጣም ቆስለው ስለነበር ሕይወታቸው ከማለፏ በፊት «ወደ አሚር ኢስማዒል ግዛት ወስዳችሁ ቅበሩኝ» በማ ለት ተናዘዙር በኑዛዜያቸው መሠረትም እዚያው ተቀበሩ ለመሆኑ ዓሚር ኢስማዔል ማን ናቸው። የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ ከተለያዩ ሰዎች የተገኘውን መረጃ በጥሞና መመርመር ያስፈልጋል በመጀመሪያ የተንቤኑን ፈቂህ ሙሐመድ ኑርምሕመድ ታሪክ እንመልከት ጋዐ ሙሐመ የፉቱሑል ሐበሽ ጸሐፊ ዓረብ ፈቂህ እንደሚነግሩን ኢማሙ ጉዞአቸውን በመቀጠል በ«ትግራይ» ምድር «ቀርቃራህ የተ ባለች ምድር ላይ ሰፈሩ ስንዴና ማር የሚበዛባት ሰፊ ሀገር ናት ተንቤን ዓቢይ ዓዲ በተቀራቂራና በዓዲ አበርገለ አካባቢ መካከል በጋራው አካባቢ ላይ የሚኖሩ ሙስሊሞችን ረዛብ ጎድቷቸው ነበርና አላህ «ቀርቃራህ» ላይ ከረዛፃብ ገላገላቸው ኢማሙ በአዚያው ሥፍራ ተቀምጠው ወዚር ሙጃሒድን ስንቅ እንዲያመጣ ወደ «አስገራ» እአና «አባርገለ» ወደሚባሉት አገሮችና ወደ አካባበሯቸፎ ላኩት ወዚር ዓድሊ «አባርገለ» ገባና ሙሉ በሙሉ አወደማት ከብቶቿንም ዘረፈ በዚያው አንዳንድ ሙስሊሞች ጥቂት ወርቅም አገኙ ይኹም በ«ትግራይ» የተገኘ የመጀመሪያው ወርቅ ተ ነው እዚያም አቦኝ ዳዋህ የተባለው ሙስሊም መስዋእት ሆነ ኢአማኒያኑ በሁለት ጋራዎች መሐል ባለ መንገድ አድፍጠው የገደሉት ፉተቱሑል ሐበሽ ገጽ መረት ከዓብይ ዓዲ በስተሰሜን ምስራቅ ማለትም ከወርቅ አምባ በስተምስራቅ የምትገኝ መንደር ስትሆን ይህች መንደር ከ እና ዓመታት በፊት የተቆረቆረች ናት በፉቱ ሑል ሐበሽ የተጠቀሰችው ዓበርገለም በደቡብ ተንቤን የጭላይ የምትገኝ ስፍራ ስትሆን ማርና ወተት የሞላት የትግራይና የአገው ሕዝብ የሚኖርባት ናት የጥንት የንግድ መስመርም ከምጽዋ ዓጋመ ተንቤን ዓበርገለ ሰቆጣ ደፃና በለሰሳ ጎንድር እያለ ይሄዳል ወደ ሸዋ መስመርም ከሰቆጣ በላስታ ዋድላ ደላንታ አድርጎ መጓዝ ነው ኢማም አሕመድም ወደ ተንቤን የመጡት የሸዋ ትግራይ መንገድን ተከትለው ነው እዚህም ስፍራ ማሰትም ተቀራቂራ ኖረዋል እሳቸውም ሲኖሩ የሸሪዓ ሕጋቸውን መኖር ይያያዝ እንደሆነ መዳሰስ ያስፈልጋል ስለፈቂህ ምህመድሙሐመድ ኑር የነገሩኝ የተንቤን ዓቢይ ዓዲ ነዋሪው ሸኸ በድሩ መሐመድ ያሲን ሲሆኑ እሳቸውም እንዳጫወቱኝም «የሐረሩ ሸህ አባድር የልጅ ልጅ የሆኑት አባታችን ሸህ መሐመድ ኑር ሐጅ ለማድረግ ሲመጡ «ዓግበ» በሚባለው ተቅቂራየሰይድ ሙሐመድ ቡርኮይ ዶሪሕ ከሳቸው ግዛት አንዲም ጀነት ጎራ ነበረች ዛሬ ዓግበ አየተባለ የሚጠራው ስፍራና ወንዝ ላይ የሚገኘው ቤተክርስቲያን ጥንት «እንዳጀነት ጎራ» እየተባለ የሚጠራው የሙስሊሞች መንደርና መቃብር ነበር ከዚያ በኋላ ትልቁ መሐመድ ኑር ጉዚቸውን በመቀጠል በዓቢይ ዓዲተንቤን አድርገው ዛሬ ተቀራቂራ ወደምትባለው ስፍራ ሄዱ ተቀራቂራም እረፍት አደረጉና እንቅልፍ አሸለባቸው በዚህ ጊዜ ገብርኤል በሕልማቸው ተከሰተና ሐዛ መቃመክ ፈጣሪህ የወሰነልህ መኖሪያህ ይህች ናት» ብሎ ነገራቸው ተቀራቂራ የተባለችውም አባታችን ሸህ መሐመድ ኑር «የት አደሩ ቢባሉ እዚህ ተቀር ቅሬ በማለታቸው ነው» ይባ ላል ሺህ መሐመድ ኑር ተ ቀራቂራ ሲኖሩ እዚያ አካባቢ የሚኖሩ ሰዎች ወደዷቸውና ሚስት አግባ አሉዋቸው በተ ለይም የዚያን ጊዜ የግመላ አቅኝ የነበሩት ሙሳ ግመላ የሚባ ሉት ተቀራቂራን ማደሪያህ ይሁን ብለው ሰጧቸው የጀነት ጎራ የልጅ ልጅ የሆነችውን የሙሳ ግመላን ልጆም አገቡና ተ ቅራቂራ ተቀመጡ። » ከሚል የተገኘ ነው የተገኘው መልስም በሳቸው ዘመን የክርስቲያኑ መንግስት ብሎ የነበረ ዘመን መሆኑን አንረዳለን ስለዚህ ፈቂህ ሙሳ ከኢማም አሕመድ ዘመን ቀጥሎ የነበሩ ሰው እንደነበሩ ይጠቁማል ነገር ግን አንድ ትንቢት ብቻ በቂ ስለማ ይሆን ሌሎች መረጃዎችን መዳሰስ ያስፈልጋልና በመልከዓ ምድራዊ አቀማመጥም ሆነ በባህል ተያያዥነት ወዳላቸው ወደ ሆጂራ ፎቂሳ ወደ ሆጂራ ወረባየ ሐሸንጌ ዞብል የጄ ባቲና ሌሎችም ስፍራ ምች በመሄድ ጉዳዩን መፈተሽ አስፈላጊ ነበር የራያው የፈቂህ ሙሳ የአቦይ ፈቂ ሙሐመድ ኑር ልጅ ምንም እንኳን የራያው ፈቂህ ሙሳ ቀደም ሲል በተጠቀሰው ታሪክ መሠረት የሐረሩ ፈቂህ ሙሐመድ ኑር ልጅ የአባድር ደግሞ የልጅ ልጅ ናቸው እየተባለ ሲነገር ቢኖርም ታሪኩ ምናልባት አንድ ቦታ ላይ ስለተቋረጠ ወይም በሌላ ምክንያት የራያውንየሆጂራ ፎቂሳው ሸኽ ፈቂህ ሙሳን ታሪክ ቀረብ አድርገው የአኒይ ሽኽ ናቸው» ዝርያ ናቸው ብለው የሚያቀርቡ ሰዎች እንዳሉ ሁሉ «የሸኽፈቂሀ ሙሐመድ ኑር አባት ናቸው» ብለው የሚያርቋቸውም አሉ ሆጂራ ፎቂሳ ማለት «የሸኽ ፈቂህ ሙሳ ሒጅራ» ነው ሒጅራ ማለትም ስደት ነው ስለዚህ «ፈቂህ ሙሳ ከየት ወደ የት ተሰደዱ። ቦታው ብዙ ሊሆን ይችላል አንዱና ረጅም ታሪክ ያለው ግን ሐሸንጌ ነውና ራያ ዓዘቦ ነው ስለሆነም ጸሐፊው ወደ ሐሸንጌና አካባቢው ተጉዞ ያጠናቀረውን መረጃ እንደሚከተለው ያቀርባል ሙ ኙነ ሐሸንጌ በአሁኑ የአስተዳደር ክልል አወቃቀር ደቡብ ትግራይ ውስጥ የሚገኝ ሲሆን ከኮረም ወደ ሐሸንጌ በሚወስደው መንገድ ከግራ ምስራቅ ወንበረት ፅግዓ ዓዲናባ አውሊዕ ጋር የሐሸንጌ ተራሮችና ዓደውታ ተራራ « ከኮረም በስተቀኝ ምዕራብ ማዕዶ ኮረም ዓዲ ኢምኒ መንከ ረ ዓዲሺና ከሐሸንጌ በስተሰሜን ቀራን ሐያ መኻን ሒዝባ ጎድባ በስተሩቅ ሰሜን ዓዲ ቁራ ቆራሮ ዓዲጎሎ ማይማዕዶ ዛታ የተባሉ ተራሮች ይገኛሉ የነዚህ ሁሉ ማዕከል ሐሸንጌ ተብሎ የሚጠራው አካባቢና የሐሸንጌ ሐይቅ አካባቢ ያለበት ስፍራ ሲሆን ከነዚህ ስፍራዎች በተ ለይም ዓደውታዓዲወታዓዲዋቲ እና ዓዲሺላ የተባሉት ስፍራ ዎች የታላላቅ ሙስሊሞች ማዕከሎች ናቸው ይልቁንም የፊቂህ ሙሐመድ አራ ትግራይ ዓዲ ጉዲም አጠገብ ወንድም እንደሆኑ የሚነጋርላቸውና የታሪክ መሠረት የሆኑት ሰይድ ዓብደኑር የኖሩበት ሐሸንጌ ጠሬ የግራኝ ድንጋይ ተብሎ ከሚጠራው ክምር በስተሰሜን ሦስት መቶ ሜትር ያህል ራቅ ብሎና ደብሪ እየተባለ በሚጠራው ስፍራ አካባቢ ነበር ይህም ስፍራ ላለፉት ዓመታት ሙስሊሞች ፀሎት ሲያደርጉበትና መውሊድ የሚያወጡበት ስፍራ ነው ቀደም ሲል እንደተጠቆመው ሰይድ ዓብደ ኑር የፈቂህ መሐመድ አራ ወንድም ናቸው ስለ ሰይድ ዓብደኑር የተንቤን የዓዲ አርጉድ ነበለትን የእንደርታመቀሌ ሰዎች ባይናገሩ የሐሸንጌ ታላላቅ ሰዎች ግን ፈቂ መሐመድ ኑር አራና ሰይድ አብደኑር ወንድማማቾችና የአባድር ዑመር አሪዳ የልጅ ልጆች እንደሆኑ ይናገራሉ እንዲያውም ፈቂ ሙሐመድ ኑር አራ ወደ ሰሜን የመጡት ወንድማቸው ሳይድ ዓብደኑርን ለመጠየቅ ሲሆን ወደ ሐጅ ያመሩት ከዚያ በመነሳት ነው ይህም ከሐረር ተነስተው በዘይላ ወይም በታጁራ ወይም በበርበራ በኩል ከመሄድ ይልቅ ለምን በምፅዋ በኩል ሐጅ ለማድረግ መጡ። እነሱም ሰይድ ዓሊ ገርዳሌ ሸህ አህመድ ዓስሳለ ሸህ ነስረሏህ ኢልጂሚይ ሸህ ኢብራሂሙል አቅለብ አልኢፋቲ ሸህ ሙሐመድ ሱሲ ሸህ አህመደል መውሀብ አልሐዙዩዬ ሸህ ሸምሲዲን አሱምሳሊ ሸህ አህመዲን ጃያኒ ሰይድ ዓሊ ክረዋሌ ናቸው የፈቂህ ሙሳ ጋብቻአምቻ የሆኑት ሰይድ ዓሊ ክረዋሌ ስይድ አይፈሬን የሰይድ አህመድ ባሌ ወንድም ሰይድ አይፈሬ ጃሊሉላህን ጃሊሉሱሉላህ ሱለይማንን ሱለይማን ዑመ ረዲንን ፅዑመረዲን አብዱላህን አብዱላህ አስቃሪ ኢብራሂምን ጺ አስቃሪ ኢብራሂም አስቃሪ ሲዲቅን ጺ አስቃሪ ሰዲቅ አስቃሪ ጃለን አስቃሪ ጃለ ፈቂህ ዙቤር ፈቂህ ዙቤር ጌታው ሰይድን ጌታው ሰይድ ሸህ ማህመድን ሸህ ማህመድ መሐመድ ኽሽያርን በጠቅላላ እና የልጅ ልጅ ይወልዳሉ የራያው ሰይድ ዓሊ ገርዳሌ ደግሞ ሳሊህ ገርዳሌን ሳሊህ ዑመርን ዑመር መሐመድን መሐመድ ከቢረ ዑስማንን ዑስማን ዮኒስን ዮኒስ ዘከሪያን ዘከሪያ ሙሳን ሙሳ ሐሚሜዳይን ሐሚዳይ ያሲንን ያሲን ዛሬ የአላማጣ ቃዲ ሆነው የሚያገለ ግሉትን ሸህ ኑር በጠቅላላ የልጅ ልጅ አላቸው ፈቲ ሙሳ ሷሊሕን ቐሰሊሕ መሐመድን መሐመድ ሷሊህን ሷሊህ የሱፍ ዷጻ የሱፍ መሐወ»ድ መሐመድ አብዱራዛቅ አብዱራዛቅ ትርንጎ ጺ ትርንጎ አብዱላህ አብ ዱሳህ ሐጂ ያሲን ሐጂ ያሲን መርዲያ መርዲያ መሐመድ ያሲን መሐመድ ያሲን ሐጂ አወልና ሐጂ ሳኒ ሐጅ ሳኒ ኑረዳኢምን በጠቅላላ ትውልድ ይሆናል ዐብደኑር ዐብደኑር አቡበከርን አቡበከር ዙቤርን ዙቤር ዐይሻን ዐይሻ ውዛቡን ውዛቡ ወዳጅን ወዳጅ አዳሙን አዳሙ ደስታን ደስታ መፍቱን መፍቱ ዘይንያን ዘይንያ ሐጅ አወልንና ሐጂ ሳኒነን ሐጂ ሳኒ ኑረዳኢምን በጠቅላላ ትውልድ ይሆናል በዚህም መሠረት የሐሸንጌው ዐብደኑር የአራው ፈቂ ሙሳና ዘጠኙ ሙርሺዶች ምሁራን በአንድ ዘመን የኖሩና ጋብቻም የፈፀሙ ሲሆን ትውልዳቸውም ከ ቢበዛ እስከ ይደርሳል ይህም የትውልድ ሐረግ ሀራወልዲያ ጎንደር ደብረ ታቦር ወረታ ደንቢያ ጎጃምይሰማል ያሉና የነበሩ ይናገሩታል ለምሳሌ የሀራውወልዲያ ነጋዴ መሐመድ አሚን ሲዲቂ በአንድ በኩል ከፈቂ ዙቤር እወለዳለሁ ብለው ስሰሚናገሩ ከሙሐመድ አሚር ከሲደቂ ከሲራጅ ከአሚኑ ከአይቻል ከፈቂህ ዙቤር አይቻል ይወለዳሉ የፈቂ ዙቤርን ትውልድ ሸህ ኑረዳኢም አወል ከሐሸንጌ ከነገሩኝ በመውሰድ ፈቂ ዙቤር የጓጉሩ ጌታ ከአሰቃሪ ጃለ ከአስቃሪ ሲዲቂ ከአስቃሪ ኢብራሂም ከዑመረዲንአብዱላህ ከሱሊይማን ጀሊላህ ከሰይድ አይፈሬ ከሰይድ ክረዋለ ይወለዳሉ ማለት ነው የሀራው ሺህ መሐመድ ኢሚን ከኸቢረ ሳሊህ በሚወስዱበት የዘር ሀረጋቸው ደግሞ የመቀሌው አብዱልቃድር ዓብዱራህማን የእህት ልጅ በመሆንናቸው እሳቸው በነገሩኝ ዝርዝር መሠረት ይሆናል የአሁኑ የአማራ ብሔራዊ ክልል መንግስት እስልምና ጫካውዓደውታ ዓዲወታዓዲዋቲ የሚገኘው የፈቂ ዓብደኑር ዶሪሕ የግራኝ ድጋይ ሐሸንጌ ጉዳዮች ከፍተኛ ምክር ቤት ፕረዚደንት ሐጅ ማሕሙድ ሙሐመድ ሱልጣን ደግሞ የባቲቃሉ ሰው ሲሆኑ የዘር ግንዳቸው ከአስቃሪ ሱለይማን ዳውድ በመነሳት አባያሲን ሻፊን ሻፊ ሸሁ ፋሪስን ሸሁ ፋሪስ ሙሐመድ ኑርን ሙሐመድ ኑርን በሺር ሙሐመድን በሺር ሙሐመድ ሙሐመድ ሱልጣንን በማስከተል አሳቸውና ልጆቻ ቸው ላይ እንደሚደርስ ይናገራሉ በ የነቢዩ ሙሐመድ ልደት በጃማው ንጉስ ወሎ ደሴአልብኮ ሲከበር ጸሐፊው ያገኛቸው «ሰይደድ ራያ» ወይም ሰይድ ኢብራሂም ደግሞ የዘር ግንዳቸውን ከራሳቸው በመነሳት ሲቆ ጥሩ ሰይድ ኢብራሂም ዑመር ሐሰን ጡነሃ አስቃሪ ዑስማን ወሎሰገሂዳ ቢሸነት ሱራ ግንባሩ ጎንደር አርማጭሆ ኢብራሂም ጎጃምሞጣ አደም ጎጃምማርዘነብ ኾ ከቢር ሙሐመድ ትግራይዓድዋ ሷሊሕ ትግራይ ዓዲርጉድ ፈቂ ሙሳ ራያ ፈቂ ኢስማኢል ሸኸት መሐመድ ትግራይ አራ ዑመር ሀ ረር አባድር ወሊ ሐረር አባድር ዑመር ሐረር በማለት ይተነትናሉ ከዚህ ቀጥሎ የሚመጣው ትውልድ ሰይድ ኢድሪስ አብዱልቃሲም ሀሚድ ኢስማኢል ዓብደኑረር ሰይድ ሐሺም ሙሳ አቡበከር ዳውድ ሷሊሕ ያዕቁብ ዐብዱል ዓበብዱላህ አልመዲ አል ሀሰን አልሙሰና ሰይድ ሀስን ሰይድ ዓሊ ከረሙላህ አቡጣሊብ እያለ ይሄዳል ይህም ወደፊት መጣራት ያቀበት ጉዳይ ይሆናል ታዲያ ዘጠኙ ሙርሺዶች የመጡት ኢማም አህመድን ለመርዳት ሲሆን ራያ ሲደርሱ ኢማሙ መሞታቸውን ሰምተው እዚያው እስልምናን ሲያስፋፉ የነበሩ ዑለማዎች መሆናቸው ከትውልድ ትውልድ ሲተላለፉ የመጡ መረጃዎች ያመለክታሉ አዚህ ላይ እነዚህ ሙርሺዶች ለምን ወደ ኋላ አልተ መለሱም። እነዚህን ጥያቄዎች በተቻለ መጠን ሰማቀራረብ በመጀመሪያ ትኩረት ያደ ረገው ወደሲልጢኮዞን ነበር የሐጅ ዓሊዬ መቃብር ስልጢ የስልጢ ዞን ዶሪሆች ሙርሺዶችና ሙጃሂዶች የአሁኑ ትውልድ የሐረሩን ሸኽ አባድርን ዑመር አሪዳ አባት ያደረገላቸው ነገር ግን የዘር ሐረጉ ሲቆጠር ከማም አሕመድ አልቃዚ ጋር ግንኙነት ያላቸው በትግራይ በጎንደር በጎጃምና በወሎ ያሉት ብቻ አይደሉም በሱማሴ ክልልና በደቡብ ክልል በዓፋር ክልል የሱልጧን ዓሲ ሚራሕ በተሰቦች በጂቡቲና በታጁራ እንዲሁም በሱማሌላንድ ተመሳሳይ የዘር ግንድ አንዳላቸው ይገልጣሉ ስልጢ ዞን ልዩ ልዩ ወረዳዎች የሚገኙ ሕዝቦች ይህን እውነታ የአባድር የልጅ ልጅ ናቸው ከሚሏቸው ከሐጅ ዓሊዬ በመነሳት ያስረዳሉ የአካባቢው አባቶች እንደሚናገሩት ሐጅ ዓሊየ የመጡት ከሐረር ሲሆን ወደ ስለጢ የመጡትም ኢማም አሕመድን ሰመርዳት ነው ይሁንና አብዛኛዎቹ ከሐረር ይበሉ እንጂ አንዳንዶቹ ደግሞ ከበርበራ ነው ይላሉ ከአፋርና ከጂቡቲ መጥተ ዋል የሚሉም አሉ ከኢማም አህመድ ጋር ለዘመቻ የመጡት ከፅዐ ያህል ሲሆኑ ከነሱ ጋር ከመጡት ታሪካቸው የተመዘገበላቸው ሐጂ አሊይ ሼህ ነስረላህ ቬህ ፃለኑር አህመዲል በርበር ሼህ በርከሌ ኑር የሱፍ ሼህ ጦሮዶ ሐጂ ወረቃ ሼህ በጡር ሼህ ኢላልሶ ደምበል ፈጠር ሼህ ጊጢም ሒጂ ሸውባር ኢማም ዓሊዬ ሲዴ የተባሉት ይገኙባቸዋል ሐጂ ዓሊየ የሐረሩ አባርድ የልጅ ልጅ እንደሆኑ ሲነገር የሐጂ ዓሊዬ ልጆች ዲላጳ አቤቾ አለቄሮ ሰመረዲን ገንሰልጢ ኦየቴ ሲሆኑ ቶቆ ገንደሬራ ወገዳ ኖጋ አቦሰሬ ወርሸመኔ ንጉሥ ወሬሮ አሊቾም የሳቸው ዝርዮች ናቸው እነሱም በመላው ስልጤ ዞን በአለባ በሐዲያ በከንባታ በሶዶ በሚቶ ወዘተ ተስፋፍተው ይኖራሉ ከአለቂሮ የሚወለዱ ብዙ ሲሆኑ ዛሬ በሕይወት ያሉት የኡምናን አካባቢ ነዋሪ የሆኑት ኢማም ዓሊዬ ዘራቸውን ከሐጂ ዓሊዩ እንደወረደ ሲገልጽ ስም ያለወጣለት ሕፃን ሳኒ ሳኒ ሱልጣን ሱልጣን ኢማም ዓሊዬ ፈዓሊዬ ዒማም ሐሚድ ጻጸ ማም ሐሚድ ኢብራሂም ኢብራሂም ኢማም ዑመር ኢማም ዑመር ቡሽራ ቡሽራ ኢማም መሐመድ ኢማም መሐመድ ኢማም ኸድር ኢማም ኸድር አዝማች አለቂሮ ዉ አዝማች አለቄሮ ሐጅ ዓሊዬ በማለት ያብራራሉ ሴላው የሐጅ ዓሊዬን ዘር የሚቆጥሩት አቶ ፈድሉ ሲሆኑ አሳቸውም ከራሳቸው በመነሳት ፈድሉ መሐመድ ዘርጋ ከዲር ኢድሪስ ቲራጎ አዝማ ዋና አዝማ ሶጃቶ ቁልሾ ከሸለዝ ጂገና አለቄሮ ሐጅ ዓሊዬ በማለት ያስረዳሉ አብዱል ዓዚዝ ቲቂያ ዲታሞ አደም ኢብራሂም አዝር ሐዲሽ አዝማች ሜሪት ፈቂሴ ከሽለብ ጂገና አለቄሮ ሐጅ ዓሊዬ ዑመር ሪዳ ናቸው በመሠረቱ ኡምናን የሚገኘው የሐጂ ዓሊየ ዶሪህ በጣም ታሪካዊ ሲሆን የመቃብሩ ድንጋዮች መስጊዱና ኻልዋቹ ጠለቅ ያለ ጥናት የሚፈልጉ ናቸው አለቄሮ የተባሉት ትልቅ አባት ስማቸው የወጣላቸው ከአባታቸው ከሐጅ ዓሊዬ ጋር ከሐረር ሲመጡ ካደሩበት ቦታ ወላጆቻቸው ይረሷቸውና ይቀራሉ ከዚያም ወላጆቻቸው አስታ ውሰው ተመልሰው ሲመጡ ምንም ሳይሆኑ ያገጂቸዋል በዚህም ምክንያት አውሬም ምንም ሳያገኛቸው ፈጣሪ አተረፋቸው አዳናቸው ጠበቃቸው አኖራቸው» አለቂሮ ተባሉ ይባላል ከሐጅ ዓሊዬ ከሐረር ከመጡት አዝማቾች አንዱ ሸህ ነስረላህ እንደሆኑ ተጠቅሷልየሳቸው መቃብር ወራቤ አሰት መራሮ ተራራ ሳይ ይገኛል የዘር ግንዳቸው ዛሬ በሕይወት ከሚገኙት ከሸኽ ኸዲር ሴት ልጅ ጀምሮ ሲሰላም ወሲላ ሴት ኸዲር ዑመር ዓሊዬ ሸህ ማህመድ ሸህ ራህመቶ ሸህ ማዕሩፍ ሸህ መሐመድ ረዲ ሐጂ ኢየብ ሸህ ነስረላህ በሚል ይተነተናል ኢማም አሕመድን ለመርዳት ወደ ስልጢ አካባቢ ከመጡት አንዱ አሕመዱል በርበር እንደሆኑ ቀደም ሲል የተጠቀሰ ሲሆን የሳቸው የዘር ግንድ አሁን በሕይወት ካሉት ሰዎች ጀምሮ ሲቆተር ኛ ሠይድ ፈይድ ከኢሜት ሲሮ አሜት ሲሮ ከአሚና አሚና ከሰንዬ ኛ ሰንዬ ከናዲሞ ኛ ናዲሞ ከሌሊሶ ፅኛ ሌሊሶ ከአዝማ ዘመኖ ኛ አዝማ ዘመኖ ከአዝማ አረሶ ኛ አዝማ አረሶ ከራያ ፀኛ ራያ ከኢላም ፀኛ ኢላሞ ከጉምቤ ኛ ጉምቤ ከጦኔ ጦኔ ከነሴ ነሴ ከአህመደል በርበር በሚል ይተነተናል የአልክሲዬ አያቶች እስከ ጂሳኔ ድረስ ከሌሎቹ በመጠኑ ለየት የሚሉት የሰይድ አብዱል ቃድር ጀላኒ የልጅ ልጆች ነን የሚሉት የአልከሲየ የዘር ግንዶች ናቸው ሰይድ አብዱል ቃድር አልጀላኒ እኤአ በ አረፉ ሲሆን እሳቸውም በኢራቅ ባግዳድ ውስጥ ይኖሩ ነበር የሳቸው የሱፊ የወንድማማችነት ስርዓት በዓለም በተለይም በሶሪያ በቱርክ በካውካስስ ቺቺን ፈርጋና ኢትዮጵያዊን ጨምሮ እንደ ካሜሩን ኮንጎ ሞሪታኒያና ታንዛኒያ ባሉ የአፍሪካ አገሮች ተሠራጭቷል በተ ለይም በወሎ በየሳምንቱ ረቡዕ የአብዶዬኔ ቀን ተብሎ ይጠራል በስልጢ የአልከሲዬ ቤተሰቦች ቅድመ አያታቸውን በየሳምንቱ በየወሩና በየዓመቱ መውሊድ በማድረግ ያስታውሷቸዋል አልከሲዬ የተወለዱባት ቦታ ከኤዶ በላይ በምትገኝ መንደረር ሲሆን ኢንጆፎ ይባላል ኛ አልከሲዬ ከሸህ ኡስማን ሙለም ኛ የአልከስዬ መስጂድ ሴህ ኡስማን ሙለም ከሰብሬ ኛ ሰብሬ ከኮኒቻ ኛ ኮኒቻ ካአስለዋብ ኛ አሉዋብ ከወኪሉ ኛ ወኪሌ አከወርቆ ኛ ጠርቆ ከተማም ፀቺተማም ከሐጂ በርከሌ ኛ ሐጂ በርከሌ ከሼህ ሙሐመድ ዳጎዬ ሺህ ሙሐመድ ዳጎዬ ከሠይድ አሊ ሠይድ አሊ ከሠይደ ነብኃኒ ሠይድ ነብዛኒ ከሠይድ ሳሊህ ሠይድ ሳሊህ ካጂላኔ ጂላኔ ከሙሳ ይወለዳሉ በማለት ያስረዳሉ ከዚህ የተውልድ ሐረግ መረዳት የምንችለው በብቭ ዓመት ውስጥ እና የልጅ ልጅ ብቻ መገኘታቸውን ነው ይህ የሐረሩ አባድር ወይም ዑመር ስሪዳ ዘመን ጋር ይቀራረባል ስለዚህ አንድም የተወሰነ ትውልድ አልተቆጠረም ወይም የአብዱልቃድር ጀላነኒ ልጅና የልጅ ልጅ ከሆኑ አባቶች የትውልድ ሐረጋቸውን ከሚቆጥሩ የሚነሱ ናቸው ስልጢዎች ወይስ ሐረሪዎች። ወይም ልሙጦች ናቸው መቃብሮች በትግራይ በወሎና በጎንደር ሰውየውሴትዮዋ በሞቱ በአራት ወራቸው በደንብ የሚሠራ ሲሆን በሰቆጣ ውስጥ በጭቃ እንደመደብ የሚሠራበት ጊዜም እንደነበረ ጸሐፊው ያስታውሳል በመቃብር ላይ የሚተከሉ ድንጋዮች በሰቆጣና በአካባቢው «ሻሂድ» ተብለው ሲጠሩ አብዛኛው ሻሂዶች ምንም ምልክት ገኙት የመቃብር ድንጋዮች ደግሞ «ላኢሳላህአኢለላህኔ ከሚል ጀምሮ «ለአያቱልኩርሲኔ «ፋቲሐ» ተጽፎባቸው ተገኝተዋል ይሁንና ከጥንታዊ ታሪክ ጋር ትልቅ ሰው ከሆነም ቤት መልኩ ሰዎች ከመሬት ልቅ ሰዎች መቃብሮች እንደሆኑ ይነገራል ኦኖችንና የሌሎችን መሪዎች መቃብር ከፍ ረ ሲሆን በሕንድም እንደታጅማፃል ያለ ትልቅ ሰሸኽ ጀሐን ሚስት ነው በኢራቅም በኢራንም ለቅዱሳን ወንዶቻ ቸውና ሴቶቻቸው ትልቅ መቃብር ሠርተዋል በሀገራችን በርካታ የመቃብር ቤቶችን መጥቀስ ይቻላል ከነዚህም ውስጥ የስልጢው የሸኽ ዓሊዬ የትግራዩ የኸቢር ሷሊህና የዓቢይ ዓዲው የሰይድ ቡርኮይ የግጀቱ የአበዋ ሸኸ ሙሐመድ ሙሳ የጎንደሩ የሸኸ ዓሊ ጎንደር የባሌ ዎችን በርካታ መቃብሮች ቤት ተሠርቶላቸዋል ከዚህም በተጨማሪ መቃብሮች ሰዎቹ በሞቴ በአራተኛ በዚህ ረገድ ግብጽ የፈር አድርጋ ትሠራ የነበ መስጊድ የተሠራው መለከተው አንድ ሚስታቸው የሞቱባቸው «ላኢላህ አኢላህ» ከቱርክ የሚመጣላቸውን እርዳታ ሲጠብቁ ቆይተዋል ማለት ነው ትርሚንግዛም ኢስላም ኢን ኢትዮጵያ ገጽ እንዳስፈ ረውም አህመድ ክከዘቢዱ ፓሻ የተከላቸውን ፀፀ ጠመንጃዎችንና አስር መድፎችን ከወታደሮች ጋር ለማግኘት የደንከል በረሃን ቁልቁል ከሚመለከቱ የዞብል ተራሮች ቆዩ» ይላል በእርግጥም ዞብል ከቆዩና ድል ለማድረግ አመቺ ሁኔታ መኖሩን በማረጋገጥ ከዞብል ተነስተው በአንድ በኩል በአላማጣና በዋጃ መካከል ወደምዕራብ በወንበረት በኩል በምሥራቅ አላማጣ ደቡብ ምሥራቅ በኩል ወደ ዳዩ በማምራትና ከዳዩ በስተሰሜን ወደ ዐዘቦ በመጓዝ ወደ ሐሸንጌ በሦስት በኩል እንደ ዘመቱ በፖርቱጋሉ የጦር መኮንን ይታገዝ የነበረውን የንግሥት ሰብለ ወንጌልን ጦር እንደገጠሙና ድል እንዳደረጉ እንገነዘባለን ከአላማጣ በግራ በኩል መጓዝ የሚያመች ከመሆኑም በላይ መንጫቅ ባህር እስከ ጋንዶ ያለው ስፍራ እስከ ጥቅምትና ኅዳር እጅግ ማጥ የበዛበት ስለሚሆን አጹ ዮሐንስ ያሳነጹት ቤተ ክርስቲያን ዞብል አግረኛንም ሆነ ፈረሰኛን ስያንቀሳቅስም ስለዚህም ከዞብል ተነስተ ጥቃተት ማድረስ የመሚቸቻለውጡ ቀደም ሲል በተጠቀሱት ስፍራዎቹ እንደሚሆን አያጠያይቅም ስለጦርነቱና የጦርነቱ ሂደት ይህን ያህል አውስተን በዞብል ያሉትን ዶሪሆች ማየት ያስፈልጋል ከተንቤን ከግጀት ከመቀሌ ከራያና ከአፍላ ጋር ከየጄ ከዞብል ከባቲ ከአንቻሮና ከሌሎቹም በአጹ ዮሐንስ አራተኛ ጊዜ ወደ ጎጃም ጎንደር ወደ ሐረር ባሌ አርሲ ሲዳሞና ወደ ሌ ሎችም የኢትዮጵያ ግዛቶች የተሰደዱ ሙስሊሞችም ይህንን ይጠቅሳሉ ለምሳሌ ዞብል ኢማም አህመድ ኢብራሂም በሰሓርቲ ግጀት ሲቆስሉ የሄዱበትና ለረዥም ጊዜ የሙስሊሞች ይዞታ ሆኖ የቆዩ አካባቢ ነው ነገር ግን ዛሬ ያሉት የሰውና የቁሳቁስ መረጃ ዎች እንደሚያመለክቱት በመስጊዶች ምትክ ታቦቶች ተተ ክለውበታል ሙስሊም ክርስትናን ካልተቀበለ መሬቱን እንዲነጠቅ በመወሰኑም ከላስታ ከመቅደላ ከትግራይ ከጎንደር ከሸዋ ከዋግ ወዘተ ለመጡ ክርስቲያን የጦር አበጋዞቻቸው በርስተ ጉልትነት ተሰጠ በመስጠቱም ሁሉም በተሰጠው ርስተ ጉልት ላይ መስጊዶችን እያፈረሰ ጭምር ቤተክርስቲያን ተከለ በግንባር ቀደምትነትም አጹ ዮሐንስ የእየሱስ ቤተክርስቲያንን አስውበው አሳነጹ ራስ አሉላም የንጉሥ ነገሥታቱን አርአያ በመከተል ተክለ ሃይማኖት ቤተክርስቲያን አሳነፁ ሌሎችም እንደ አንጎት መድሐኒአለም ጨብራሪት ጊዮርጊስ ጋቲራ ተፃይማኖት በረን መድሐኒዓም ወይሩ ማሪያም ዲቦ ጊዮርጊስ ውላአጋ ጉዶ ሚካኤል ወደይ አቦ ራማ ኪዳነምህረት መቅደላ ሚካኤል ወዘተ የተባሉ ቤተ ክርስቲያናትን አሠሩ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ እስካሁን በዞብል በጉልህ የሚታይ መስጊድ የሌለ ሲሆን በጋቲራ የሸህ ቢድረ በሰሜን የሸህ ዓሊዩ አምባ ጥንታዊ ዶሪሆች ይገኛሉ ከዞብል ከተማ ውጭ ማለትም በስተምሥራቅ ከምትገኘው አርጆ የሸህ ኢብራሂም መስጊድ በቡርቃ የኒሁ ሸህ መቃብርና የበድሬ መስጊድ ይገኛሉ ከዚህ በላይ ብዙም መናገር ለጊዜው ስለማይቻል ሌሎቹ ዶሪሖችን በሚመለከት ወደፊት የምናተኩርበት ይሆናል በምዕራፍ አራት በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ መንገድ ስለታላላቅ ሰዎች መቃብሮችዶሪሖች እንዲሁም በተንቤኑም ሆነ በሆጂራ ፎቂሳው በጎንደሩም ሆነ በሌላው አካባቢ ስለታላላቆቹ የእስልምና አባቶች ገድሎችና ተዓምራት በአጭሩም ቢሆን ለማቅ ረብ ተሞክሯል አንዳንድ ሰዎችም እነዚህን ታላላቅ ሙርሺዶችና የሃይማኖት አባቶች ከሱፊዎች ጋር ስለሚፈርጂቸው ለመሆኑ ሱፊዝም ምንድነው። አብዱሰመድ ጀማል አንይ ሸኽ ማንኛውንም ዑሉም የተማሩ ሲሆን አባቶችን ሐጅ አህመድ ደራና ሙፍቲ መሐመድ ሲራጁም ጦሪቃ ቃዳዲሪያ ከሳቸው ወስደዋል ዓሐ አረፋ አብዱል ዓዚዝ ሸኽ ዑስማን ጦሪቃን ከገታው ሸኽ ከሰይዱል ባዕ ጦሪቃ ሰማንያን ከሸኽ አሕመድ አልጦይብ አልመግግሪብ ሚርቃኒን ከሰይዲና መሐመድ ሚርጋን ተቀበሉ ዓሊ ጎንደር ሸኽ በዓረቦች አገር በቻይና በሕንድ በቱርክ በአውሮፓ ተዘዋውረዋል ምናልባት አልናቅሸባንዲያ ራ ልመዮ ዕም ኋ ዊናፅዕራሃ ሌሪ ወታ ፖዖታሖዖፆ ቀ የደዌው ሙፍቲ ዳውድ የአቡበከር ልጅ ሲሆነ ጦሪቀቱል ሰማኒያ ከሙሐመድ ሰይድ ይከክዋል የከርቦውና ሸኽ ሸህ ቡሸራ ጨለቃ ፊቅህን በጣም ያውቁ ነበር ከሸህ ከርቦና እነ ሐጅ ወራቄ ሸህ መሐመድ ሳዲቅ ጎጃም ሸህ ዓረቡ ሳልመኒ ሐጂ ጁዛር ሾንኬ ቀርተዋል ተምረዋል ዛሂድና ዓቢድ ነበሩ ሚስታቸውም ላማቸውም አብረው ሲወለዱ «ይህች ዱንያ ፈቷን አዙራብኛለች ብለው ኪዱንያ ሸሽተው ምፅዋ ላይ ዓሒ አረፉ ቡሽራ ሙሐመድ ሸኽ የተባሉት የገታ ሸህ ሸርዕይ ፈቂህ የነበሩ ሲሆን ወደ ቀረብ ፄደው ጠሪቀቱል ሰማኒያ ይዘው መጥተው በ ዓሒ አርፈዋል ሰይዳ ዓዊያ ሴት የሰይድ ሐሸም የሙሐመድ ዑስማን አልሚርቃኒ ልጅ የነበሩ ሲሆኑ በጣም ዓሊም ነበሩ ከወንዶች ቢበልጡ እንጂ አያንሱም ነበር ኮረን ኤርትራ ዓሐ አረፋ ሰይዳ ሐዋ ኡላኡላ ሴት የጁ በጣም ዓቢድ ወሊይ የነበሩ ብሎ ወንዶችን ያስቀኑ ነበር ወዱእ ባደረጉበት ወዛ በሽታን ያድኑ ነበር ይህም በዚክር የተገኘ ነው ፈቂህ ሐሺሚል ሐረሪ ፉቱሑል ራህማን የተባለ ትልቅ የዱዓ ኪታብና ሌሎችንም መጻሕፍት የጻፉት የጎንደሩ የሸሪና አብደል አዚዝ ልጅ መሆናቸውና ጦሪቃቸውን ለነአህመዱል ኢብን ሳሊህ ማስተላለፋቸው ይወሳል ሸዋ በቀጥበሪ ሸህ ዒሳ ቀጥበሪ ታላቁ ሙጃናራ ፊቅህን የቀሩት በኢፋት ውስጥ ሲሆን ከሽህ ሰዒድ ጨኑ ቃዴዲሪያን ከዳንዩል አወል ተቀበሉ ዓሐ አረፋ ሙፍቲ መሐመድ ዓማን በጠበያቸው የሚጠቀሱ ነበሩ ግብፁ አዝሃር ዓመት ተምረዋል ሥራቸውም ንግሣራቸውም የሚጥም ነበር ዓመት ዑለማዎችን አስተምረዋል ኪታብ ከማብራሪያ ጋር አሳትመው ወደ ኢትዮጵያ አሳትመው የመጡ እሳቸው ናቸው በረቢዑል አወል የካቲት ወር ዓሒ አረፉ ሐጅ ሙሐመድ ሻፊ የሸህ ሙሐመድ አስሁቃሪ ልጅ ሲሆኑ አሳቸውም ጦረቃውን የያዙት ከፈቂ ዙቤር ነው ሸህ መሀመድ በሻፊ በዋድላ ደላንታ ዓም በጦር ሜዳ ሞተው ንጉሥ ነው የተቀበሩት የጠራንጦር ሸህ ማዕረፉል ጦራንጦር ከዳንዮል አወል ጋር ብዙ ዘመን ኖረዋል ጦሪቀውንም የተቀበሉት ከዚያ ነው ዕድሜ ቸው ነበር ይባላል ሙሳ በሺር ሸዝኽ ቀድሪያን ከአንይ ሸኽ አሕመድያን ከሰይድ መህዲ ተቀብለዋል ኸልዋ ውስጥ የሚኖሩና ከአላህ በስተቀር የሚያስደስታቸው አልነበረም ሙስጠፋ ሸኽ ገታ አጠገብ በጭ አገራቸው ውረሂመኖ ነው ከሽህ መሐመድ ሐራ ፈቅህ ተማሩ ብዙ ሰዎች እሳቸው ተምረዋል ሙሐመድ አሚን ሸኽ በሰይዲና ማሕዲ እር ጦሪቃ አሕመዲያን ተቀበሉ ሙሐመድ ዘይን ሸኽ የዳዩ ሳኒ ልጅ በጠባያቸውም በዓመላቸው በጣም ግሩም ነበሩ ጦሪቃን የተቀበሉት ከሸህ ዓብዱረሂም ነው ከሰይድ ኢብራሂም ጫሌም ከሸህ ዓደም ጉፋ ወረባዩ ከሐጅ ጁዛር ሾንኬ ከሸህ ማሕሙድ ከንዝ ጦሪቃ ይዘው ነበር ፀ ዓሒ አረፉ ሙሐመድ ሲራጅ ሸኽ ሐራ በፊቂሂል አልሐነፊ እንደ ባህር ናቸው የደረሳ አንበጣ ይከባቸው ነበር ይደርስ ነበር ሙሐመድ ሲራጅ ሙፍቲ ራያ ዓሐ ተወለዱ ያደጉት በሸህ ዓሊ ዳዲ አጅ ሲሆን የአንይ ትምህርት ተምረዋል ጦሪ ቃ ቃዲሪያ አግኝተዋል በ ዓሒ ሙሐመድ ዲና ሸኽ ሜቀታ በቃዲሪያና በሸፊዓ የታወቁ ነበሩ ዓልመዛሂርና በጢል ያወቁ ነበሩ ከሳቸው ብዙ ዑለማ ዎች ወጥተዋል በ ዓሐ ዓረፋ ረቢዑል ሳኒ ሙሐመድ ፈቂ ሮብስ አኒ ሸኽ ኦሮሞ ሲሆኑ የሙፍቲ ዳውድ ሸሪካ ናቸው ከቤተ ዘቢድ የተለያዩ ዒልሞችን የሐዲስ ተፍሲርን የቀሩ ናቸው ጌታው ሰይድ ከወሎ ወደራያ ሲሄዱ አብረው ተቀመጡ ጌታቸው ሰይድ ወደ ንጉሥ ሲሄፄዱ እሳቸው ተተኩ ዓመት ራያ ተቀመጡ ኪታብ ጽፈዋልበ ዓሒ ያረፉ ሲሆን ዶሪፃቸውም ኮረም ይገኛል ማህመድ ከንዝ ሸኽ ጦሪቃ ቃዲሪያን የተቀበሉት ከዳንዩ ሳኒ ነው የዚሂርንም የባጢንንም ዒልም ሰጥቷቸው ነበር ዓሐ ሻዕባን መጨረሻ ላይ አረፋ ሰይዲና መውላና ኑር ሑሴን የሻዝሊያ ጦሪቃ ተከታይ ነበሩ ዑመር ዓሊየ ገለምሶ ሸኽ ሐረር ፈቂህ ከሸህ ኢብራሂም ማጀቴ ጦሪቃውን ከሸህ ዓብዱ ሸመድ አንይ ተማሩ ብሎ ደረሶ ችን አፍርተዋል ፈቂህ ዙቤር የጌታው ሰይድ አባት ጓጉር ሲሆኑ ከሙፍቲ ዳውድ ጦሪቃ ይዘዋል ተብሏል ሙፍቱ ዳውድ ከመሐመድ እስተማኒ ከመዲና ይዘው የመጡትን ጦሪቀቱል ሰማኒያ ለጌታው ሰይድ ሰጥተዋል በነዚህ አውሊያዎች ዙሪያ ብዙ ሰዎች በየአካባቢው እንጉርጉሮና መንዙማ ደርሰዋል በዚህ ረገድ ድምጸ መረዋዎቹ ሙሐመድ አወል አብድል ዋሀብ ሼህ በድረዲንና ጃኖ የሚጠቀሱ ናቸው የሚከተለው መንዙማ የተወሰደውም በአብድል ዋሀብ ሼህ በድረዲን ሲሆን ስለአውሊያዎች የተወሰነ መረጃ ይሰጠናል ሸኹል አው አባድር ባለታላቅ ፈንታ ኸልቁን ሁሉ አሻሩ ከጂኒ በሺታ ዓለም ያስተማሩ ሳያርፉ ላንዳፍታ ለሐበሻው ሁሉ ለቀድሩ መከታ የጀመዓው ንጉሥ የሐበሻ ኑሩ አውሊያው ሁሉ ያለዎት ዱስቱር ራውዳ ላይ በአንድ እግር ቆመው ስድስት ወሩ አላህን ሲያምኑት ስማቸው አልፈሩ የዲኑ አንበሳ ኢማሙል አንይ ቂሷ በተምሳሊት የሆኑት ሐበሺይ ሰይፉላህ መስሎ ለመጅሊሱ አስናንዩ ለወንድም ተበቃይ ሊዲነል አህመዲይ ነበሩ እኮ ወሊ በንጉሥ አዝመራ ወሲዩ ሰይዱላህ ሸኹነል ገታ አንድላይ የሚያበሉ በሸሸ ገበታ ግቢያቸው የገባ አይቸገር ላፍታ ለትልቅ ትንሹ ሰጭነው ያለብሱታል ኩታ አልሸኽ ዓሊ ጎነደር እኒያ ሐበሺዩ መሳይ ነበራቸው ወደጀል ነቢዩ ዘራቸወ የሆኑት የአህመድ ነጃሺዩ ሸሪዓን ቢዚሂር በአይናቸው ያዩ ሰይድና ጫሌ ኢሸኹ ወርባቦ ቅልባቸው ተራማጅ የወልዮች ካቦ ለተራበው ሁሉ ይሻኛል አጥግቦ መደድም ይጠቅባል ይገባል ተርቦ ጎዝድሳ ዎሠያ ቼ ወድረዲ ሳሴ ያሀዖ የሦብፉሥተምዎሳ እርግጥ ነው ኢትዮጵያውያን የዛይማኖት አባቶች በጣም የሚያስገርሙና የሚያስደንቁ ተግባራትንነና ተዓምራትን እንዳክ ናወኑ ታላላቅ ሰዎች ይመሰክሩላቸዋል እስልምናውን በከፍተኛ ደረጃ ተረድተው ያስተምሩ እንደነበረም ጥርጥር የለውም ይህም ሆኖ አንዳንዱን ካለፉ በኋላ በትልቅነታቸው አርአያነታቸውን በመከተ ል ከማክበርና ከማፍቀር ባሻገር ከፈጣሪ ጋር እንዲያማልዲቸው ሀብት ልጅ ወይም ሌላ እንዲሰጧቸው ሲጠይቁ ወይም ሕሊናን የሚጎዳ ተዓምር ሲያሠሯቸው ይስተዋልል ለምሳሌ የዓዲርጉድ ሐውዜንነበለት ኽቢረ ሷሊሕ ከመወለዳቸው አንድ ሺህ ዓመት በፊት በበድር ጦርነት ተካፋይ እንደሆኑ ይነገራል ሌሎችንም አስደናቂ ተዓምራት ሠርተዋል ይባላል የጉራምባውጎንደርቆላሯባ ሸኽ ጸሐይ እንዳትጠልቅ ቀጥ አድርገው ይዘዋታል ይላሉ በጎጃማና በወሎ መስጊድና ቤተክርስቲያን መሬቷን ሰቅስቀው ከአንድ ቦታ ወደ ሌላ ቦታ እንደወሰዱ የሚናገሩላቸው ሸኽም ነበሩ በመስገጃቸው ቀይ ባሕርን ተሻግረው መካ የገቡ አሉ ጉዳዩ በኛ አገር ብቻ ሳይሆን በሌሎችም አገሮች አለ ተዓምሩ የተሠራው በሕልም ወይም በውን እንደሆነ የታወቀ ነገር የለም ከመመሰጥ ከበጎ ምኞትና ፍላጎት የመነጨም ሊሆን ይችላል ይህንን ማወቅ የሚችለው ፈጣሪ ብቻ ነው በባዝራም ካዕባ ራሱ ፄዶ የተቀበላቸው ሴት መሻኢኽ ነበሩ ይባላል ከዚህም ሌላ እንደ ራቢዓ አል ዓዳዊያ ከባዝራኢራቅ ዑም ሐራም ቱርክቆጵሮስ የሶሪያዋ አሕመድ ቢን አቢ አልፃዋሪ የባዝራዋ ኡም መውዓዳህ የግብጺ ነፊሳ ወዘተ ያሉ ሴት መሻኢኾች ነበሩ በተረፈ በሀገራችን ያሉ ታላላቅ ዶሪሆች ለፀሎት ብቻ ሳይሆን በታሪካዊ ስፍራነታቸውና በከፍተኛ የቱሪስት መስህብነታቸው እጅግ ጠቃሚ ስለሆኑ ከማህበራዊና ከኢኮኖሚያዊ ጠቀሜታቸው አኳያ ትኩረት ሊሰጣቸው ይገባል ኢትዮጳያ ከሱዳንና ከግብጽ ጋር በነበራት ግንኙነት ሳቢያ ሙስሊሞች የቲጂንያና በመጠኑም ቢሆን የሰማኒያ ሥርአት ይከተሉ ነበር ከዚህ በላይ ግን የሐረሩ አባድር ከሊሙ ኢናርያ የቃዲሪያ ጣሪቃን ሥርአት ተቀብለው ነበር ዕታሪሚፇፇ «ጴዕላም ጴፇ ጴያዖቶዖ ጽ በኢትዮጵያ ውስጥ የተጠቀሱትና ያልተጠቀሱት የጦሪቃ ስርዓት ተከታዮች ቢኖሩም እንኳን በሌሎች አገሮች እንደሚታየው ዓይነት የጎላ መናቆርና እኔ እበልጣለሁ እኔ አበልጣለሁ ውዝግብ አልነበረም እንዲያውም አንዱ ሌላውን አክብሮና ተቀብሎ ይኖር እንደነበር ከሚያመለክቱን መረጃዎች ውስጥ የመጀመሪያው በዚህ ትውልድ የሚታይ የጎላ ልዩነት አለመኖር አንዱ ደረሳ አንድና ከአንድ በላይ የሆነ ጦሪቃ ይቀበል እንደነበር መረጃዎች ማመልከታቸው ተራው ሰው ሁሉንም የሚለያቸው ፈጣሪ ብቻ ነው» በማለት ከሁሉም ምርቃት ለማግኘት መፈለግ የመሳሰሉትን መጥቀስ ይቻላል ስለሆነም ወደሚቀጥለው ክፍል ከመሸጋገራችን በፊት ሱፊ ዎችና ኢማም አሕመድ ግንኙነታቸው ምንድነው። የሚለውን ዘርዘር አድርገን እንድንመለከተው የሚያደርገን ነው በእርግጥም ከሳቸው በፊት የነበረውን አሚር ከስልጣን አስወግደው ሌላ አሚር መሾማቸውና እሳቸው የኢማምነትን ማዕረግ መምረጣቸው በፊት «አሚር ማሕፉዝ» በኋላ «ኢማም ማሕፉዝ» ከተባለው አማቻቸው ጋር አገናዝበን ስናየው ደግሞ ጠደ መሠ ረታዊው ጥያቄ እንድንገባና ሁኔታዎችን ከቁርዓንም ከሐዲስም ከመዝሀቦችም አኳያ እንድንመለከታቸው እንገደዳለን ስለዚህም ነገሩ የበለጠ ግልጽ ይሆን ዘንድ ከቃሉ አመጣጥ ጋር አገናዝበን እንመልከተው ኢማም የሚለው ቃል አረብኛ ሲሆን አብዛኛውን ጊዜ በመስጊድ ወይም በሌላ ስፍራ ሙስሊሞች ሲሰግዱ መሪ ሆና የሚመራየሚያሰግድ ሰው ሊጠራበት ቢችልም በተለይ በጥንቱ ዘመን ፖለቲካዊና እውቀታዊ መሠረቱ ያየለ ነበር ኢማም የሚለው የሀገርና የሕዝብ መሪም ሊሆን ይችላል እንደ ኢማም አቡ ሐኒፋ ኢምም ማሊኪ ኢማም ሻፊዒ ኢማም ሐንባል የተባሉ የፊቅህ የኢስላምና የፊቂህ አባቶችም ተጠርውበታል በሺዓዎች ዘንድ ደግሞ አሥራ ሁለት ኢማሞች ተለይተው ይታወቃሉ እነሱም ሰይድ ዓሊ አቢ ጣሊብ ሓሰን ቢን ዓሊ ዱ ሁሴይን ቢን ዓሊ ራ ዓሊ ቢን ሑሴን ሙሐመድ ቢን ዓሊ ራ ጃፋር ቢን ሙሐመድ ሙሳ ቢን ጃፋር ዓሊ ቢን ሙሳ ዊ ወይም ዓሊ አልሪዳ የሚባሉት ሙሐመድ ቢን ዓሊ ዓሊ ቢን ሙሐመድ ሐሰን ቢን ዓሊ ፁ ያለፉበት ዘመን ያልተጠቀሰና «ተሰውረዋል» የሚባሉት ሙሐመድ ቢን ሐሰን ናቸው በየመንም በያሕያ አልፃዲ ሊልሐቅ ከ ጀምሮ የተመሠረተው የኢማሞች ዛይማኖታዊና ፖለቲካዊ አመራር ለአንድ ሺሕ ዓመታት ያህል ዘልቋል የነሱኒና የሻሒዎች አመለካት የተከትሎሉም ኢማምን እንደየታሪካቸውና አስተሳሰባቸው አንድም ለሃይማኖት ብቻ ወይም ለሁለቱም ይጠቀመበታል ይህም ኢማም የሚለው ቃል የሃይማኖቱንም የፖለቲካውንም አመራር በአንድ ጊዜ ለያዘ ታላቅ ሰውም እንደሚሰጥ ያመሳክታል ከዚህ ትንታኔ ጋር በማያያዝ ኢማም አህመድ በነበሩበት የታሪክ ዘመንን ሐረር ለዘይላ ዘይላ ደግሞ ለየመን የመን ደግሞ ለተቀረው የሙስሊም ዓለም ያላቸውን ቀረቤታ በማነጻጻር በጥልቀት ማየት ያስፈልጋል ከዚህ እይታ ኢማም አሕመድ ኢብራሂም ለምን ኢማም እንደተባሉ መላ መምታት እንችል ይሆናል በዚህም መሠረት በቅድሚያ ትኩረት የምንሰጠው ኢማም አሕመድ በነበሩበት ዘመን የየመን መሪ ኢማም ያሕያ አል ዛዲ ኢለል ሐቅ የዛይድ ሻዒት ጎራ ተከታይ በሩ መሆናቸውን ይሆናል እፒህም ሰው በአካባቢያቸው እስልምና እንዲስፋፋ ከፍተኛ ጥረት ያደርጉ ነበር ስለሆነም በዘመናቸው ከነበረው የየመን የኢማም አመራር ጋር በጥብቅ ከተያያዘው የዘይላዕ የሃይማኖት መሪዎች አመሰካከት ጋር በተገናዘበ ይልቁንም ቀደም ሲል አንደተመለከትነው በዘመኑ የነበሩት የእስልምና ዛይማኖት አባቶች በነበራቸው ግፊት ኢማምነት በሕልምም ይሁን በውን የመመረጡ ጉዳይ ሳይናገሩተት የሚሄድ ጉዳይ ይሆናል ሁኔታውን በአንድ መልኩ ስንመለከተው ይህንን ሲመስል ከታሪክ ጸሐፊዎቻቸው ምዕራፎች እንደምንመለከተ ውም ኢማም አሕመድ ኢብራሂም የፃዛይማኖትና የፖለቲካ አመራሩን ጨብጠው እንደዘለቁ እንገነዘባለን የኢማምነት አመራር ከሳቸው በኋላ በፖለቲካው መስክ ምን ያህል እንደቀጠለ ማወቅ ያስቸግራል በፅድሜቸው የገፉ አዛውንቶች እንደሚናገሩትግን አንድም የስግደት መሪ ኢማም በመሆን ካለበለዚያም የየአካባቢያቸውቀበሌቸው የዛይማኖትም የአስተዳደርም መሪ ሆነው አገልግለው ሊሆን ይችላል በምዕራፍ አምስት በተለይም በስልጢዎች የዘር ግንድ አቆጣጠር የምናገኘው አንድ ትልቅና ጠቃሚ መረጃም ከአለቂሮ የሚወለዱ ብዙ ሲሆኑ ዛሬ በሕይወት ያሉት የኡምናን አካባቢ ነዋሪ የሆኑት ኢማም ዓሊዬ ዘራቸውን ከሐጂ ዓሊዬ እንደወረደ ሲገልጽ ስም ያሰወጣለት ሕፃዓን ሳኒ ሱልጣን ኢማም ዓሊዬ ዒማም ሐሚድ ኢብራሂም ኢማም ዑመር ቡሽራ ኢማም መሐመድ ኢማም ኸድር አዝማች አለቄሮ ሐጅ ዓሊዬ በማለት ያብራራሉ» የሚለው ነው በዚህ የዘር ግንድ አቆጣጠር ውስጥ አምስት ኢማሞችን እናገኛለን የተቀሩት የኢማምነት ስልጣን እንዳልነ በራቸው ዛሬ በሕይወት ያሉት ኢማም ዓሊዬ ያስረዳሉ በትግራይና በጎንደር ደግሞ እንደዚህ ያለው በተለይም በማሰገድና የፍችና የጋብቻ ጉዳይ በማየት ያላቸው ስልጣን ቃዲዎች ናቸው ኢትዮጵያን በምታህል አገር ኢማምነትን በተመለከተ የሚኖ ረው ዝርዝር መረጃ እጅግ ሰፊ በመሆኑ ወደፊት ልዩ ትኩረት ሰጥቶ መጠናት ያለባቸው ጉዳዮች እንዳሉ እንገነዘባለን በተለይም በኢማም አሕመድ አስራ አምስት ዓመታት ከሩቅ ምስራቅና ከምዕራብ አፍሪካ ጀምሮ የመጡ የዛይማኖት አባቶች ስለሆኑ በወቅቱ የነበረውን አመለካከት ሲያንጸባርቁ እንደነበረ አያጠያይቅምና ዛሬ በሰውም በተ ግባርም በጽሑፍም ያሉትን መረጃዎች ማሰባሰብ ያስፈልጋል የኢትዮጵያውያን ሙስሊሞች የሕግ አስተሳሰቦች እንደእአስልምና አመለካከታቸው መፈረጃቸው የኢትዮጵያ ሙስሊሞች በየትኛውም ዓለም እንዳሉት ሙስሊሞች ሁሉ የተለያዩ የአስልምና ሕግ ፊቂህጁሪስኾደንስ አመለካከቶችን ለአጭር ጊዜም ይሁን ለረጅም ጊዜ ተቀብለው አራምደዋል ከነዚህም መካከል በየወቅቱ በነበረው ሕብረተሰብ ተቀባ ይነት ያገኙት እንደሻፊዒና ሐነፊ ያሉት የአስልምና ሕግ ሥር ዓቶች ለረጅም ጊዜ ሲዘልቁ እንደማሊኪና ሐምባሊ ያሉት ግን አንድም ቦተወሰኑ የሱዳን ድንበር አካባቢ ተወስነው ካለበለዚያም በጅምር ቀርተዋል ዛሬ የማሊኪ አመለካከት የሚጋሩ ቢኖሩ በሱዳን ድንበር የሚገኙ እንደ ሑመራ ሸራሮና ከሰላ ባሉት አካባቢ የሚገኙት ሊሆኑ ይችላሉ ለመሆኑ ይህ ምን ማለት ነው። ክርስትና አልገባም ያለ እንደሆነ ግን ከአገሬ ይልቀቅ ክርስቲያን ከሆነ ግን ርስት እንዲካፈል ይሁን መጽሐፍ አለኝ የሚለውንም መጽሐፍህን አምጣ በለውና ከእሳት ያቃጥሉት» ሲሉ ጥብቅ ትእዛዝ ሰጥተዋል የግብፅ ርእሰ ሊቃነ ጳጳሳት በቱርክ ገዥ ጎትጓችነት አጹ ዮሐንስ በሙስሊሞች ላይ የሚፈፅሙትን ግፍ እንዲያቆሙ ሲጠይቁም ለይስሙሳ እሺ» ካሉ በኋላ ውስጥ ውስጡን ግን ባለስልጣኖቻቸው ንጉሥ በኋላ አጹ ምኒልክም ጭምር የማስገደድ ተ ግራቸውን እንዲቀጥሉ መልእክት አስተላልፈው ነበር ህዳር ቀን ለጀርመኑ ንጉሥ ዊልሐም ቀዳማዊ በጻፉት ደብዳቤም አስላሞች በፈቃደኛነት ክርስትና እንግባ ብለው ሲጠይቁ ክርስቲያን ሆኑ እንጂ አልተገደዱም ወንጌላችንም መጽሐፍ ቅዱሳችንም እንድናስገድደን አያዘንም በኃይል ያደ ረግሁት የለም» በማለት ለጻፉት ደብዳቤ መልስ ሰጥተዋቸዋል ተክለጻድቅ መኩሪያ በተሰኘ መጽሐፋቸው እንደገለፁት ያን ጊዜ እንደዛሬ ለአገሬ ለአስተዳደሬ ይበጃል ወይም ጠላቴን አጠቃለሁ ብሎ አንዱ መሪ በፈፀመው ወንጀል ከውጭ ወቀሳ ሲሰነዘርበት «አላደረግሁም ወይም አልተደረገም ብሎ በደፈናው ያስተባብላል እንጂ «አድርጌያለሁ» ብሎ በገሃድ አምኖ ራሱንም መንግሥቱንም እንዲሳጣ አያደርግም» ብለዋል ሐዱ ዶሪነና ይኒታፇዎታፆ ድነቼ በመሠረቱ እንዲህ ያለው እውነታ የተንጸባረቀው በሀገራችን ብቻ ሳይሆን በማሊ ከድንበር ውጭ መስፋፋት ፖሊሲም ተስተ ውሉአል ለምሳሌ እኤአ በ ስልጣን የያዘው እስኪያ መሐመድ የተባለው መሪ ጅሐድን ሽፋን በማድረግ የሶንጋይን ግዛት እንዳስፋፋ ይታወቃልፁ የአህመድ ኢብራሂም አልቃዚ የግዛት መስፋፋት ታሪ ክን እንደምንመለከተውም ብዙ ክርስቲያኖችን የበለው ጎሳዎችን ጭምር እንዳስተባበሩ እንረዳለን ይህም በስልጣን ለመቆየት እንደ ረዳቸውና የጦር ሠራዊት እንዳስገኘላቸው መገመት ይቻላል በሌላ በኩል ግን ለአሁኒቷ ኢትዮጵያ ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊና ፖለቲካዊ መተሳሰር አስተዋጽኦ አድርጓል የሚል ኢማም አህመድ ኢብራሂም አልቃዚ አገሪቱን ሲገዙ በሌሎች አገሮችና በተለያዩ ዘመናት እንደታዩ መሪዎች ጭካኔን አሳይተዋል ነገር ግን አንድም እንኳን የጦር መሪ ከጭካኔ ነጻ ሆኖ አካባቢውን ያስገበረ የለም ስለ ሆነም በጀግንነታቸው በስልት አዋቂነታቸው በምክር ጠያቂነታቸው በቆራጥነታቸው በማስተባበር ችሎታቸው አንድ በኩል ሊወደሱ ጨካኝነታቸው ደግሞ በኩል ይኮነናሉቂ ይህ ግን ሙስሊሚም ሆነ ክርስቲያኑ በየወገኑ ሆኖ ሊያየው የሚገባ ጉዳይ አይደለም ኢትዮጵያ የጋራችን ናትና በአንድ ላይ ጥፋቱንም ልማቱንም መመዘን ይኖርብናል የሚመሰክሩት ደቡብ ትግራይ በዚህ ሁሉ የሥልጣን ሽግግር የኢትዮጵያውያን አንድነት ተጠናክሮአል ከእንግዲህ ወዲያ ደግሞ ያለፈውን እንዳለፈ ቆጥረን አንዱ ሌላውን የበላይ ሳይሆን በእኩልነት በዲሞክራሲ በመቻቻልና በመስማማት አብሮ እንዲኖር ጥረት ማድረግ ነው በአርግጥ ቁስል እየፈገፈጉ ከማድማትና አንዱ የሌ ላው ማስፈራሪያ ከማድረግ ይልቅ በባህል በስነልቦና በኢኮኖሚ በፖለቲካ የተሳሰረና በቀላሉ ሊበተን የማይችል ግንኙነት ያለው ሕዝብ መሆኑን አውቆ አገሪቱን በአንድ ልብ እንዲያለማ በማድረግ ቢታገዝ የበለጠ ይሆናል የቃላት መፍቻ ዓቢድ ራሱን የፈጣሪው ሎሌ አሽከር ታማኝ በማድረግ ፈጣሪ በማስደሰት ተግባር የተጠመደ ዒባዳን ተመልከት ዓብድ የፈጣራ ሎሌ አሽከር ባሪያ አሽከር ታማኝ ታማኝ አደብ እስላማዊ ግለ ባህርይ ሰነሥርዓት መልካም ባህሪና ስነሥርዓት ያለው ሙስሊም አደብ አለው ይባላል አሕካም በአስልምና ሕግ መሠረት የሚሰጥ ብይን ትአዛዝ ማለት ሲሆን እሱም ዋጂብ ግዴታፈርድ ሙስተፃብፋዲላህ መንዱብ ሊደረግ የሚገባ ቢደረግማ ባይደረግም የማይጎዳ ሙባህ ቢደ ረግ የሚያስጠላ መክሩህ እና ክልክል ተብሎ ሊተነተን ይችላል ዓቅል ዕውቀት አእምሮ መረዳት በእስላማዊ መንገድ አንድን ነገር ዉም ጉዳይ ለመረዳት ምን ማን ለምን መቼ የት ብሎ በመጠየቅ መተንተን ትክክለኛ የሆነውን ትክክለኛ ካልሆነው በመለየት ህሊናዊ በብያኔ ውሳኔ መስጠት አማና መታመን አሚን አሜን ፈጣሪ ሆይ ልመናችንን ተቀበለን ይህንን የሚሉት ሱኒ ሙስሊሞች ናቸው አሚሩል ሙእሚኒን በአንዳንድ አገሮች ለምሳሌ በሞሮኮን በአልጀሪ ያ የእስልምና ዛይማኖት መሪ ማለት ነው ዓቂዳ ሰድስቱ የአስልምና ትዕዛዛት በፈጣሪ አሀድነት ማመን በመላእክት መኖር ማመን ፈጣሪ መልዕከተኞችና ነቢዮች መላኩን ማመን በቅዱስ መጻሕፍት የፈጣሪ ቃልነት ማመን የመጨረሻው የፍርድ ቀን እንደ ሚመጣ ማመን ሁሉም በፈጣሪ ትእዛዝ የሚከናወን መሆኑን ማመን ዓርሽ የአላሁ ተዓላ ዙፋን ዓሹራ የሙሐረም ወር አስረኛው ቀን ፈጣሪ ሙሴንንና የእራኤል ልጆችን ከፈርኦኖች መከራ ያዳነበት የነቢዩ ሙሐመድ የልጅ ልጅ ሰይድ ሑሴን ዓሊ ከ የትግል ጓደኞቻቸው ጋር ከረበላ በተባለው ስፍራ የተሰውበት ቀን ሲሆን ሱኒ ሙስሊሞች በዚህ ዕለት እንዲጾም ያዛሉ ለሺዓዎች ደግሞ ከፍተኛ የጸጸት የሐዘን የለቅሶና ራስን ለፈጣሪ የበለጠ ታዛዥ ሆኖ የመቅረቢያ ቀን ነው በሐገራችንም የዓሹራ በዓል ከሱ በፊት ባሉ ሦስት ቀናት ይጾምና የፍች ቀን ሆኖ በደስታ ይከበራል በተለይም በሐረርና በሐረሪዎች ዘንድ ከላይ ከተጠቀሱት ምክንያቶች በተጨማሪ ነቢዩ ኖኅ ከውፃ ሙላት በኋላ በከመርከብ የወረዱበትና ከየዓይነቱ ምግብ አብስለው ያበሉበት ቀን ነቢዩ ኢብርሂም ልጁን ለፈጣሪ መስዋዕት ለማድረግ ያዘጋጀበት ቀን ሆኖ ይከበራል አዛን ሙስሊሞች በአምስቱ ግዴታ የሆኑ ጸሎቶች ላይ እንዲገኙ የሚደረግ ጥሪ አዛን መስጊዶች ላይ የሚደረግ ጥሪ ነው ዓሒ የዓመተል ሒጅራ አህፅሮተ ቃል ሲሆን ከሐጅራ ማለትም ነቢዩ መሐመድ ከመካ ወደ መዲና ከተሰደዱበት እአአ ከጁላይ ቀን ከ ጀምሮ ማለት ነው አሕካም ሊደረጉና ላይደረጉ የሚገቡ ሥርዓተድንጋጌዎች ሲሆኑ እነሱም ማድረግ ግዴታ የሆኑዋጂብ ቢደረጉ መልካም ሆኑ ሙስተሀብ መደረግ የሌለባቸውርሙሐረም ባይደረጉ የሚመረጥ መክሩህና የሚፈቀዱ ናቸው ዓስር ከዘሁር በኋላ ሦስተኛ ጊዜ የሚከናወን ፀሎት አህለል በይት ጥሬ ትርጉሙ የቤት ልጆች ማለት ሲሆን የአንድ ቤ ት አባላትን ማለትም የቤተሰብ አባላትን ባልና ሚስትን የሚያጠቃልልም ይሆናል ነቢዩ መሐመድም የአብርፃም ቤተሰብ እንደሆኑ በሱረቱል ሁድ ሰፍሯልፁ በአሁኑ ጊዜም «እኛ የነብዩ ሙሐመድ ቤተሰብ ነን የሚሉ «አህለል ቤይቶች» አሉ በነዚህ ሰ ዎች ትርጉም መሠረት ከዚህ ሰፋ የሚል ትንታኔም አለው አልህለል ዚማህ በአንድ ሙስሊም አገር የሚኖሩ ነገር ግን ሙስሊሞች ያልሆኑ ሰዎች ሲሆኑ እነሱም መብታቸው ሐብታቸውና ሃይማኖታቸውን በሚፈልጉት መንገድ የማራመድ መብታቸው ይጠበቅላቸዋል አህለል ሐዲስ ከ«ቂያስ»ዛ ሌሎች የዑለማዎች የሐዲስ ትርጉም ይልቅ ለሱናዎች የበለጠ ትኩረት የሚሰጡ ክፍሉች ናቸው እነዚህ ሰዎች በአመዘኙ የኢማሞ ሐምባልን አመለካከት የሚከተሉ በሕግ ስነሥርዓትም ረገድ ይህንን ይከተላሉ አህለል ኪታብ ከቁርዓን መውረድ በፊት የወረዱ ቅዱሳን መጻሕፍትን የሚከተሉና በአንድ ፈጣዐሪና የመጨረሻ ቀን የሚያምነአይሁዶች ክርስቲያኖች ሳባውያን ዞሮአስተራውያን አንዳንዱም ቡድሂዝምን ሂዱን ታኦንና ኮንፊሺየስንም ይጨምራል ዓሊም ብዙ ዑለማ ከማንኛው ቅድሚያ ለቅዱስ ቁረዓን የሚሰጡ ክፍሎች ዓሊም የእስልምና ዛይማኖት ምሁር አላህ ሁሉንም ነገር የፈጠረ ሁሉም ነገር በሱ የሚሆን በብራውያንም በአይሁዳውያንም በክርስቲያኖችም በእስላምም አንድና ብቸኛ የሆነው እግዚአብሔር አላህ የማይወልድና የማይወለድ ነው አላሁ አክበረ አላህ ከሁሉም የበሰጠ ትልቅ ነው አኺራ አሞት በኋላ ያለው ሕይወት አንሳር ነጠላ አንሳሪ ጥሬ ትርጉሙ ረዳት ማለት ነው ነቢዩ መሐመድ ከመካ ወደ መዲና በሄዱበት ጊዜ የሳቸውን ረዳቶች የተንከባከቡ ሁሉ አንሳር ይባላሉ አሰላሙ ዓለይኩም እስላማዊ የእርስበርስ ሰላምታ ሰላም ለናንተ ይሁን ለዚህ መልስም ወዓለይኩም አሰላም ወረሕመቱ ሏሂ ወበ ረካቱሁ ማለትም እንዲሁም ለአንተአንቺ ሰላምና የፈጣሪ በረከት ይውረድ የሚል መልስ ይሰጣል ኡማህ ብሔር ሕብረተሰብ ሙስሊሞች አንድ ብሔርና ሕብረተ ሰብ ናቸው ዑሩፍ በቁርዓንና በሱና ውስጥ ባይኖርም ከሕብረተሰቡ የቆዬ ልማድ ተነስቶ ብይን መስጠት ሊሆን ይችላል ለምሳሌ በግብጽ ዑሩፊ ማለት መንግስት የማያውቀው ወይም መረጃ ያልሰጠው ጋብቻ ነው በሀገራችን የባህል ጋብቻ እንዲባለውና በአብዛኛው ስፍራ እንደሚገኘው ማለት ነው ዑለማ ሙስሊም ዳኞች የሸሪዓ ሕግ ባለሙያዎች ሲሆኑ ፈቂ ምችም ይባላሉ ዑለማዎች በቁርዓን በሐዲስ በኢጅማዕ በቂያወስ በዓቅል ወዘተ ጥልቅ ዕውቀት ያላቸው ከመሆናቸውም በላይ ፍልስፍናን ስነመለኮትን ወዘተ ማወቅ ይጠበቅባቸዋል ዑለማዎች ፈቂዎች ቃዲዎች ሙሐዲሶች ሙላሆች ኢማሞች መውላዎች እየተባሉ እንደየአስተሳሰቡ ይጠራሉ በአንዳንድ የሙስሊም አገሮች የዛፃይማኖትና የፖለቲካ መሪዎች ሲደ ረጉ በሌሎች ደግሞ በሃይማኖቱ ይወሳናሉ አንዳንድ አገሮችም በአማካሪነት ይመደባሉ ሁሉን አንድ የሚያደርጋቸው በዕውቀት የበሰሉ መሆናቸው ነው አውሊያ ጓደኛ ጠባቂ ረዳት ተንከባካቢ ማለት ሲሆን ነጠላ ወሊ ይባላል በእስልምና እምነት ግን የፈጣሪ ወዳጅ ማለትም ጭምር ነው ዓውራህ ከሚስት በስተቀር ሌላ ሰው የማያየው አካል ሐፍረተ ገላ አያቱላህ የፈጣሪ ምልክት በሻኢዎች ዘንድ ለፃይማኖት መሪ የሚሰጥ ማዕረግ ዒባዳ ለጣሪ ብቻ አምልኮ ታዛዥነት አገልግሎት ሰጭ ሆኖ መገኘት ዑሱል መሠረት መሠረታዊ መመሪያ ስነስርዓት የስነ ህግ መመሪያ ዑሱሊል ፈቂህ ዑለማ ሳይንቲስት ምሑር ቁርዓንም ሐዲሱንም ጠልቆ የሚያውቅ ሊቅ ኢህሳን በመልካም ስሜት እየተመሩ የተቀደሰ ተግባር ማከናወን በእስልምና ዓወድ መሠረት አንድ ሰው ለፈጣሪ ያለውን ጠንካራ ፍቅር እና ከሱ ጋር ያለውን ትስስር ማሳየት ሐዲሱ እንደሚለውም ፈጣሪን ቢቻል እንደሚያዩት አድርጎ ካለበለዚያም እንደሚያያቸው አውቆ ማምለክ ኢጅማዕ ከቁረዓንና ከሐዲስ ቀጥሎ የሚታይ በአንድ በተወሰነ ወቅት የእስልምና የዛይማኖት አባቶች ማለትም በነቢዩ ሙሐመደድ ሰሐባዎችን ሱሐባዎችን የተኩ ትውልዶች እስላማዊ ሕግን በሚመለከት በምልዓተ ድምጽ የተስማሙበት አቁረዓን ከሐዲስና ከሱሐባዎች ጋር የተያያዘ የእስልምና የሕግ አስተሳሰብ ዒጅማዕ ምልዐተድምጽ ያለተቃውሞ ተቀባይነትን ያገኘ ከእስልምና ሕግ ጋር በተያያዘ በምልዓተ ድምጽ ተቀባይነት ያገኘ የውሳኔ ሐሳብ የኢኽቲላፍ ተቃራኒ ኢጅማዕ ነቢዩ ሙሐመድ ሱዓወ «የኔ ቤተ ሰቦች በስህተት ላይ አይስማሙም» እንዳሱት ሙስሊም ሱኒዎች በአንድ እወነታ ላይ ጥልቅ ውይይት ካደረጉ በኋላ እስምምነት ላይ የሚደርሱበት ቦንሰንስ እንደሦስተኛው የሸሪዓ ምንጭ ይጠቀሙበታል በማመሳሰል ላይ የተመሠረተውን ማለትም ቂያስን ደግሞ እንደ አራተኛ ምንጭ ይወስዱታልርሕ የኢጅማዕን አሠራር ብዙዎች ከዲሞክራሲ ጋር ያያይዙታል ሻዒቶች ደግሞ በቂያስ ምትክ ዓቅልን የግለብ አእምሮ ትንታኔን እንደ አማራጭ ይጠቀማሉ ኢጅቲዛፃድ ከቅዱስ ቁርዓንና ከሐዲስ ቀጥሎ በጥቅም ላይ ሚውል የእስልምና ሕግ በጥልቅ ጥናትን ምርምር ላይ የተመሠረተ በእስልምና እምነተ ኢጅቲዛድ ደረጃ ላይ የደረሱ ፈቂዎችና ሙፍቲ ዎች ወይም ሙጅታሂዶች ሙጅታሂድን ይመልከቱ የቁረርዓንና የሱናን አንቀጾች እያጣቀሱ እንዲሁም የኢጅማዕን ኢጅማዕን ይመልከቱ ከቁረዓንና ከሱና በመነሳት በግል የሚሰጥ ብያኔ ነው ኢጅቲሃድ መልካም ፍሬ እንደማድረስ ይመሰላል ይህንንም መልካም ፍሬ ለማግኘት በሰው ልጅ ይተከላል ይኮተኮታል በቂ ውዛ አየር ማዳበሪያ እንዲያገኝ ይደረጋል አስፈላጊም ሲሆን ይታከማል የሳይንስ ምርምሩ እየተለቀ ሲፄድም ጥራት ያለው ዘር እንዲገኝ በማድረግ በመጠኑም በጣዕሙም በፍጥነት በመድረስም አርኪ እንዲሆን ይደረጋል በአስልምና ስነሕግየሕግ ሳይንስም በኢጅቲሀድ አርኪ ብያኔ ለመስጠት ይቻላል ተብሎ ይገመታል ኢጅቲሐድ ትክክለኛ ብያኔ ለመስጠት የሚደረግ ጥረት ነው እንዲህ ያለው እስላማዊ ግዴታ የተጣለበት ሙጅታሂድ ሲባል ፈርደል ሊያፍም አለበት ኢትጂሀድ ቁርዓንና ሱናን ከማንኛውም ተጽእኖ ነጻ ሆኖ በመተንተን ብይን መስጠት ማለትም ሲሆን ይህንን ከፍተኛ ተግባር ለመፈጸም ፊቂህን ከላምን ሐዲስን ዓረብኛ ስነጽሑፍን ማወቅ ይጠበቅበታል ኢማም ጥሬ ትርጉሙ መሪ ማለት ሲሆን ከአንድ መስጊድ መሪ እስከ ሐገር መሪ ሊደርስ ይችላል ከዚህም በላይ የሃይማኖት አባቶች ስነሕግየሕግ ሳይንስም አውጭዎቹ እነኢማም ሐኒፋ ሻፊፅ ማሊክ ሐንበል ኢማሞች ናቸው ከነቢዩ መሐመድ ቀጥሎ ዓረቢያን የመሩትም ኢማሞች ይባላሉ ሰይድ ዓሲ አቢ ጣሊብ ሓሰን ኢብ ዓሊ ሁሴይን ኢብን ዓሊ ፁ ዓሊ አብ ሑሴን ሙሐመድ ኢብን ዓሊ ፁ ጃፋር ኢብን ሙሐመድ ሙሳ ኢብን ጃፋር ዓሊ ኢብን ሙሳ ወይም ዓሊ አልሪዳ የሚባሉት ሙሐመድ ኢብን ዓሊ ዓሊ ኢብን ሙሐመድ ሐሰን ኢብን ዓሊ ያለፉበት ዘመን ያልተጠቀሰና «ተሰውረዋል» የሚባሉት ሙሐመድ ኢብን ሐሰን ናቸው በሀገራችንም ኢማም ማህፉዝና ኢማም አህመድ ኢብራሂም አልቃዚ ከሱልጣንነትና ከአሚሮነት ይልቅ ኢማምነትን መርጠዋል ኢማን እምነት ፈጣሪን መቀበል በቁረዓን መሠረት ማመን ኢንሻ አላህ አላህ ከፈቀደ ኢስቲስላህ ለሕብረተሰቡ በጎ አድራጎት ሲባል የሚፈፀም ድርጊት የመጥፎ ድርጊት ተቃራኒ የሆነ ዒሻ ከሩብ ሌሊት በፊት ከመግሪብ በኋላ የሚፈፀም ፀሉት ዒልም ዕውቀት ሳይንስ የዛይማኖት ሳይንስ ስነ ዛይማኖት ዒባዳ ፈጣሪን ከልብ አምኖ እሱን የሚያስደስት ነገር ሁለ መፈጸም ዒዳኘ ሴት ባሏ በሞት ወይም በፍች ሲሰያት ሌላ ከማግባቷ በፊጎ የምትጠብቀው ጊዜ ኢፍጣር ጾም አስረወው ከዋሉ በኋላ የሚፈቱበት ሠዓት ኢህራም በሀጅ ጊዜ ከላይ እንደነጠላ ከታች እንደሽርጥ የሚሰበሰ ሁለት ያልተሰፉ ነዶ ጨርቆች ዒድ ፌስታ የፌስታ ቀን የደስታ ቀን በእስልምና እምነት ከታዮች ዘንድ ከረመዳን በኋላ የሚከበር በዓል ዓድጋ የዒድ ሰላት የሚሰገድበት ስፍራ ዒድ አልአድዛ በወርፃ ዙል ሐጅ የሚከበር በዓል ለፈጣሪ መስዋርረ ት የሚቀርብበት ቀን ዒብሊስ ለፈጣሪ ባለመታዘዙ ሲኦል የወረደ ኢልሐም ለቅዱሳን ሰዎች በፈጣሪ የሚሰጥ ጥበብ ዕወቀት ኢማም የእምነት መሪ የፖለቲካም ሊሆነን ይችላል ኢማን እምነት በአንድ ፈጣሪ በአላሁ ተዓላ ማመን ዒጃዝ ተዓምር ኢኽቲላፍ በእስልምና ጉዳዮች ላይ አለመስማማት የኢጅማዕ ተ ቃራኒ ኢንጂል መልዐክ ኢስቲቅፋር ምህረት ፈጣሪ ምህረት እንዲሰጥ መጠየቅ ኢስቲንጃ ሐፍረተ ገላዎችን ከተጸዳዱ በኋላ በውዛ ወይም በሌላ ማጽጃ ነገር ማጽዳጽ ኢሲስሐብ እንደቂያስ የህግ ሳይንስ ትንታኔ ዘዴ ነው ተብሎ በሙሎ አፍ መናገር ባይቻልም ካለው ሁኔታና መረጃ በነሳትና በማገናዘብ ብያኔ የሚሰጥ ነው ለምሳሌ የተፈቀደው በቀን አምስት ጊዜ መስገድ ከሆነ «ስድስተኛ አያስፈልግም» ብሎ ይወስናል ነገር ግን አንድ ሰው ስድስተኛም ግዴታ ነው ካለ ማስረጃ ማቅረብ አለበት ብሎ ያምናል ከዚህም በተጨማሪ አንድ ሰው ቢጠፋ የዚህ ሰው ቤተሰብ «ጠፍቷልና ውርስ ይገባኛል» ብለው ቢጠይቁ መውረስ አይችሉም ለምን ቢባል ሰውየው መሞቱ ካልተረጋገጠ ሊኖር ይችላልና የዚህ ሰው ወራሾች የውርስን ጥያቄ ማንሳት የሚችሉት ከዕድሜ ብዛት ጋር በማገናዘብ ይሆናል ይህም የሚያመለክተው ውሳኔ መስጠት የሚቻለው በዕወቀትበማወቅ ላይ ተመሥርቶ ነው ከሚል ይነሳል በሌላ በኩልም የሱሀባዎች ኢጅማዕ በሙሉ ድምጽ የወሰነውን ላይቀበል ይችላል ለምሳሌ «ውፃ ከሌለ ተየመሙ ማድ ረግ ይቻል» የሚል ስምምነት ቢኖር ውዛ መኖሩ ሳይታወቅ የተደረገ ቢሆንስ ጸሎቱ ክሽፍ ይሆናል የሚል ክርክር ያነሳል ኢስቲስላሕ ለሕዝብ ጠቀሜታ ሲባል የሚደረግ በእስልምና እምነት ለሰው ልጅ ጠቃሚ የሆኑ ነገሮች በቁርዓን ወይም በሐዲስ ውስጥ ባይጠቀስም በረካ መባረክ መቀደስ ከአንድ ታላቅ ሸኽአስተማሪ ወደ ደረሳ የሚተላለፍቡራኬ በተለይም ሱፊ የዛይማኖት አባቶች የሚያስተ ላልፉትወይም ለደረሳዎቻቸው የሚሰጡት ቡራኬ በይቱል መቅዲስ እየሩሰሳሌም በይቱል አቅሳም ይባሳል በኑ አስራኤል የአስራኤል ልጆች ቡርቃ የሴቶች የራስ መሸፈኛጉልባብ ቡህታን የሐሰት ውንጀላ ስም ማጥፋት ቢድዓ የእስልምና ሃይማኖት ከሚፈቅደው ውጭ የሚከናወን ተግባር ሲሆን በቁረዓን ወይም በሐዲስ ወይም በአራቱ ኢማሞች ከሰጡት መርህ ውጭ የሚከናወን በራስ አነሳሽነት የሚፈጠር ሁሉ ቢድዓ ይባላል ለምሳሌ ሙስሊም ሆኖ ጠንቋይ ያውቃል ብሎ ወይም ያድናል ብሎ ቢያምን ቢድዓ ነው ሁለት ረከዓት መሰገድ ያለት የፈርጅ ሰላት ሦስት ቢደረግ ወይም ሦስት የሆነው የመቅሪብ ሰላት አራት ቢደረግ ቢድዓ ነውቢድዓ ከሃይማኖት ጋር በተያያዘ ከቁርዓንና ከሱና ትምህርት ወጪ ያሰን የሰው ፈጠራዊ አመለካከት መቀበል የፈጣሪ ቃል በሆነው ቁርዓን ወይም በሱናው ላይ የራስ የፈጠራ አስተያየት መጨመር ክክል ነው ስለዚህ ቢድዓን በሁለት ለይቶ ማየት ያስፈልጋል ይኸውም ዓለማዊ የሆነና መንፈሳዊ ፈጠራ ነው መንፈሳዊን ቀደም ሲል የተ መለከትን ሲሆን ዓለማዊ የሚባለው ደግሞ ለዩልዩ ጥሩ ወይም መጥፎ የፈጠራ ውጤትን ያካትታልፎ ለምሳሌ መኪናና ሠዓት መሥራት ጥሩ ሲሆኑ ሠይጣናዊ የፈጠራ ሥራዎች መጥፎዎች ናቸው ደ ደጃል ፀረ ክርስቶስ ከመጨረሻው ጊዜ ቀደም ብሎ የሚመጣ ጉግ ማንጉግ ሐሳዊ መሲህ ከሐዲ አንድ አይና ዱዓ የሚፈልጉት ነገር እንዲፈፀም ፈጣሪን መለመን መጠየቅ መማፀን ዱንያ ይህች ዓለም ዲን እምነት የእስልምና እምነት ዲያ በለማወቅበስህተት ለተፈጸመ ግድያ የሚከፈል የደም ካሣ ጉማ ዳረዳዕዋእስልምና ቀድሞ የገባበት ስፍራ ዱሩድ ለፈጠሪ መልዕከተኛ ሰላምታ ማስተላለፍ ቡራኬ የነቡዩ ስም ሲሳ ሠለሏሁ ዓለይሂ ወሰለም ማለት ዳዕዋ ሰዎች የአላህንና የነብይ መሐመድ ትዕዛዛትን እንዲፈፅሙ በቃልና በድርጊት ጥሪ ማቅረብ ዲን ዋና ትርጉሙ መታዘዝ ማለት ሲሆን በቁርዓን ትርጉም መሠረት ደግሞ ለፈጣሪ ታዛዥ መሆን ማለት ነው ፈጣሪን መታዘዝ ማለት ደግሞ በነብዮች የተላለፈውን ትዕዛዝ መቀበል ማለት ነው ተጨማሪ መረጃ ይመልከቱ ፈ ፈርድ አይቀሬ ግዴታ የሆነ በእስልምና ፈርድ ትዕዛዛትን አለመፈጸም ዋና ኃጢዓት ነው ሲጠራቀምም ወደ ኩፍር ያመራል ኩፍርን ይመልከተቱ ጎህ ከመቅደዱ በፊት የሚከናወን የመጀመሪያ ስላት ፈቂ እስላማዊ ሕግን በተመ መ በጠዞ ለከተ አስተያየትና ብይን የሚሰጥ ፉቂህ እስላማዊ የሕግ ሳይንስስነሕግ ማለት ሲሆን አንዳንድ በሰሎች የእስልምና ሕግ ተርጓሚዎች ሰዎች ፉቃዎች ግዴታ ፈርድ የሆነውን የታዘዘውን መንዱብ ተፈቀደውን ሙባሕ የተጠላውን መክሩህ የተከለከለውን ሐራም ጥሩውንና መጥፎውን ሁኔታ ማለትም ሸርጡን ምክንያቱን ሰበብ ወዘተ ተ ረድተው ፈጣሪ ባዘዘላቸው መንገድ እንዲጓዙና የሱ ተገዢዎች እንዲሆኑ የሚመሩነት ዘዴ ነው የፊቂህ የሕግ ስነሥርዓት መርህ «ዑስሊል ፊቅህ» ተብሎ ይጠራል ፊቂ የሚለው ቃል ፊቅህን ማለትም ዑስሉል ፊቅህን የፊቅህ ሳይንስን ማወቅ መረዳት ዑስሉል ፊቅህ እንደመዝሀቡ መዝሀብን ይመልከቱ ሐነፊ ማሊኪ ሻፊዒና ሐምባሊ ተብሎ ሊለይ ቢችልም በዋነኝነት ቁርዓንን ሐዲስን ኢጅማዕንና ኢስተስሐብ ልሐልን መረዳት ይጠይቃል እነዚህን ሁሉ የሚያሟላ ሙጅታሂድ ሙጥላቅ ይባላል በሻዒዎች ደግሞ «መረጀ» የደረሰ ይባላል ፈና በሱፊዎች ዘንድ ራስን በመንፈስ መግደል ወይም እያሉ እንደሌ ሉ መቁጠር ለፈጣሪ ብቻ ራስን በጥልቅ ስሜት ማስገዛት ፋሲቅ ህግና ደንብን የሚተላለፍ መጥፎ የሚሠራ ለምሳሌ በሙስሊም አገር የሚኖሩትን የሚበድል ወይም የጂዛድ ጦርነት አካሂዶ ድል ካገኘ በኋላ በተሸናፊዎች ላይ በደል የሚፈፅም የሌ ሎችን መብት የማያከብር ፊቂህ የእስልምና ስነሕግየሕግ ሳይንስ በእስልምና ፈቅህ የሚባለው ቁርዓኑንና ሐዲሱን የነብዩ ቀጥተኛ ተከታዮች ተከታይ ሱና በትክክል ተረድቶ በይን ለመስጠት የሚችል ፊትነህ ሰዎች በሃይማኖታቸው ምክንያት ፈተና ሲደርስባቸው በአውነተኛ ፈጣሪ እንዳያምኑ ተፅእኖ ሲደርስባቸው ሀሐ ሐዲስ የነቢዩ መሐመድ ትምህርት በመልካም አርአያነት የተ ከናወኑ ተግባራት ስለሳቸው በልዩ ልዩ ሶሐባዎች የቀረቡ ነገር ግን ትክክል ለመሆናቸው በብዙዎች ዘንድ ተቀባይነት ያገኙት ሐጅ አንድ ሙስሊም የገንዘብ አቅሙ የሚፈቅድለት ከሆነ ቢያንስ በህይወት ዘመኑ አንድ ጊዜ ወደ ካዕባ በመፄድ ፀሎት ማድረስ ሐላል በአላህ ሕጋዊ ነው የተባለ ነገር ሁሉ ሐኒፍ በቅድመ ክርስትና የነበሩና በአንድ ፈጣሪ ብቻ የሚያምኑ ሕዝቦች ብዙ ሐኒፋ ይባላል ሐቅ እውነት ትክክል ሊሆን የሚገባው ከፈጣሪ ስሞች አንዱ አልሐቅ ነው ሐሰን ደግ ቆንጆ የሚደነቅ ተቀባይነት ያለው ሀዋ የግለሰብ ፍትወት ሐራም የተከለከለ አንድ ሙስሊም ፈጣሪን በመፍራት ወይም በማፈር ሳይሆን የፈጣሪን ትዕዛዝ በሙሉ ልብ ሰመፈጸም ሲባል የሚፈጸም ሐላላል የሆነ ነገር ሲፈጽም ሑር በገነት የሚገኙ ዓይኖቻቸው ትልልቅና ቆንጆ የሆኑ ወጣት ወንዶችና ሴቶች ሑሪ ሑሪያ ሑሪያት ሁዱ መመሪያ መርህ ሒጃብ ሴቶች ራሳቸውን ከወንድ እይታ ለመከልከል ፊታቸውን የሚሸፍኑበት ሲሆን ሙሉ በሙሉ ሊሸፈን ኒቃብ በከፊል ደግሞ ኺማር ይባላል ከፍተኛው ራስን ከወንድ አእየይታ መከልከል ከቤት አለመውጣት ነው አባያ አልአሚራ ቡርቃ ጂልባብኺማርሻይላ ይባላል ሒክማ በጊዜ የተጠራቀመና የጠለቀ የዕውቀት ብቃትና በብቃት ምክንያት የሚገኝ ማህበራዊ ተቀባይነት በዕውቀቱ ምክንያት ሊከናወን የሚችል ተዓምር ጀ ጀፃነም ገሀነም ጀነህጀነት በፈጣሪ አንድነት በነቢዮቹን በመልክተኞቹ የሚያምኑ የሚገቡበት ሲሆን እሱም ስምንት ደረጃዎች አሉት አንደኛው ባብ አልኢማን ሁለተኛው ባብ አልጃሂድ ሦስተናው ባብ አል ካዚ ሚን አልቃይዝ አራተኛው ባብ አሪያን አምስተኛው ባብ አራዲዮን ስድስተኛው ባብ አስደቃ ሰባተኛው ባብ አታውባ ስምንተኛው ባብ አስላት ናቸው ጀናባ አንድ ወንድ ሴት ከተቃራኒ ፆታ ጋር ወሲብ ከፈፀመ በኋላ የሚኖረው ሁኔታ በዚህ ሁኔታ ያለ ሰው አካላቱን በውሃ ወይም በተየመሙ ካልጸዱ መስገድና ቅዱስ ቁርዓንን መያዝ አይችልም ጁኑብ ንጹህ ያልሆነ ሰውነት ውዱዕን የሚያፈርስ ጁዝየቅዱስ ቁርዓን ምዕራፎች ጀዛኩሙላህ ኸይርፈጣሪ መልካሙን ሁሉ ይስጥልኝ ጂሃድ የእስልምና ፃይማኖትን መሠረት በማድረግ ባለ አቅም ሁሉ መፈጸም ማንኛውንም በጎ ምግባር በመንፈስም በተግባርም በአካልም በምላስምበአንደበትም ለመፈጸም ያላሰለሰ ጥረት ማድግ ትግል ጥረት ሲሆን ለአንድ ሙስሊም ትልቁ ጂሀድ ከራሱ ጋር የሚያደርገው ውስጣዊ ትግል ነው ሁለተኛውና አነስተኛው ጂሀድ ሁኔታው የሚያስገድድና ሙስሊሙ ሰላም ፈላጊ ሆኖ ሌላው በሱ ላይ ግልጽ በሆነ ሁኔታ ጥቃት የሚፈፅም ከሆነ ፃዛይማኖቱን ለመጠበቅ ሲባል ጦርነት ማድረግን ይጨምራል ይህም ጂዛድ አል ደፋዕ ይባላል ጂን ሰይጣን ከእሳት የተፈጠረ የተለያየ ቅርጽ በመያዝ ሰውን የሚያሳስት ከፈጣሪው ጋር የሚያራርቅ ጂዝያህ በሙስሊም ግዛት የሚኖሩና መብታቸው የተጠበቀላቸው ሙስሊም ያልሆኑ የህብረተሰቡ ክፍሎች በጦርነት ስለማይካፈሉም ጭምር የሚከፍሉት ግብር ጂልባብ ረጂም የሴቶች ቀሚስ ከላይ እስከ ታች የተንዘረፈፈ ተ ረከዝን የማያሳይ ከ ከራማት ተዓምር በሙስሊም መንፈሳዊ ቅዱስ ። ይኸውም አንደኛው አዲስ የቀረበየሚታይ ጉዳይ ፈርዕ ሲሆን ይህም ጉዳይ በቁርዓን በሐዲስ በኢጅማዕ ሰፍሮ የሚገኝ ከሆነና ለዚህም ጉዳይ የተሰጠው ብያኔ ከምንጩ ከአስሉ የተሰጠው ብያኔ ከተገኘው ምልዓተ ድምጽ በአዲሴ ጉዳይና በቀዳሚው ጉዳይ መካከል ተመሳሳይነት ይኖር እንደሆነ ከዋናው ከምንጩ ስለተገኘ ው ጉዳይ የተሰጠው ብይን ሑኩም በማጣቀስ በማመሳሰል መወሰን ለምሳሌ የወይን ጠጅ እንዳይጠጣ በቁርአን ተከልክሏል የተከለከለውም ስሰሚያሰክር ነው ስለዚህ ከተምርም ሆነ ከሌላ ነገር የሚሠራ አስካሪ መጠጥ የተከለከለ ነው ይሁንና ሐነፊዎችና ሻፊኢ ዎች አንድ አዲስ የሕግ ጉዳይ በምልዓተ ድምጽ ተቀባይነት ባያገኝም ጉዳዩን ለመመርመር መነሻ ይሆናል የሚል አስተሳሰብ ሲኖራቸው ሌሎች ደግሞ ምልዓተ ድምጽ ሳይገኝ ሕጋዊ ጉዳይ ላይ ማተኮር አግባብ አይደለም ይላሉ ቁርዓን ላይ ለመስገድ ከተነሳህ ዘንድ መታጠብ አለብህ የሚል ቢኖር መሬቱ ባዶ ከሆነ ዘንድ መታረስ አለበት ወደሚል ያመራል ስለዚህ ሁኔታዎችና ወቅቶችም መታየት አለባቸው የሚሉም አሉ ለምሳሌ በአስቸጋሪ ሁኔታና ወቅት «የአህያም ሥጋም ቢሆን ብሉ» ተብሎ ሲበላ ያየ በዚያን ጊዜ የአህያ ስጋ ከተበሳ አሁንም ቢበላ ክልክል አይደለም እንዳይባል መጠንቀቅ ያስፈልጋል ነቢዩ ሙሐመድ ረመዳን በተያዘበት ሠዓት ከሴት ጋር ከተገናኘ አንድ ባሪያውን ነጻ ያድርግ» ያሉት አንዱ ባሪያ ነጻ ማድረጊያ ዘዴ ነው እንደማለት ነው» ይላሉ ቂያስ አጠያያቂ ያልሆኑ ደሩራት እንደሕይወትና ንብረት ያሉ ጉዳዮች ሁጃጃት ማሰትም በንብረትና በሕይወት ላይ ጉዳት የሚያደርሱ ጉዳት እንዲሁም ተሕሲን ያሉት በቅደም ተከተል የሚታዩበት ዘዴ ነው ሰምሳሌ ለሕሊና ቅድሚያ ይሰጣል ቀደም ሲል እንደተጠቀሰው ቁያስ በማመሳሰል ብይን መስጠት ሲሆን ለማመሳሰል ግን የሚመሳሰለው ጉዳይና የሚመሳሰልበት ምክንያት በጥልቀት መታየት አለበት ለምሳሌ «ወይን ጠጅ መጠጣት ክልክል ነው ምክንያቱም ያሰክራል ምክንያቱም ሰው ከሰከረ የፈጣሪን ትእዛዝ ይ ረሳል ከረሳ ሐራም ፈጸመ ብሎ የሚተነትን ሲሆን ይህን ትንታኔ ከሌሎች አስካሪ መጠጦች ጋር በማመሳሰል «አስካሪ መጠጥ ሐራም ነው» በማለት ይደነግጋል ሱኒዎች በዚህ ትንታኔ ተ መርኩዘው ብያኔ ቢሰጡም ሻዒዎች ደግሞ ቁርዓንና ሐዲሶች ምሉዕ በኩለሄ ስለሆኑ ሌላ አያስፈልጋቸውም በቂያስ ትንታኔ ተመርቶ ብይን መስጠት ትክክል አይደለም ቢድዓ ነውና እነሱ ተሳስተው ሌሎችን ማሳሳት ነው» ይላሉ ቃዲ አዛዥ የአንድ ወታደራዊ ክንፍ መሪ ጥሬ ትርጉሙ በሸሪ ዓው ተመስርቶ ብይን የሚሰጥ ዳኛ ማለት ሲሆን ብይን መክድጅ ለመስጠትም የቁዓን የሱናና የኢጅማዕ በቂ እውቀት ሊኖረው ይገባል ይሁንና የቃዲዎች ሚና እስከ ዝቅተኛ ደረጃም ሊወርድ ስለሚችል በዚያው ደረጃ የሚታይ ሊሆን ይችላል ለምሳሌ በእንድ አካባቢ ያለ ቃዲ በማጋባትና በማፋታት ወይም በውርስ ጉዳዮች ሊያተኩር ይችላል ከተለመዱት የሕግ ጉዳዮች ውጭና ከባድ ከሆነ ግን ወደሙፍቲዎች መሄድ ሁኔታው ሊያስገድድ ይችላላል የቀበሌ ዳኛና የከፍተኛ ፍርድ ቤት ዳኛ የተለያየ ደረጃ እንዳላቸው ሁሉ ቂብላ ወደ መካ መዲና ፊትን አዙሮ መስገድ ረ ረብ ጌታ ሰጭ ደጋፊ ጠባቂ የግዛት መጠኑ ወሰን የሌለው አቅጣጫዎች ሁሉ በሱ ትዕዛዝ የሆኑ እግዚአብሔር ረሕማን ሩህሩ የሆነ ፈጣሪ ረመዳን በዓረብ ወራት አቆጣጠር ዘጠነኛው ወር በዚህ ወር መፆም የሁሉም ሙስሊም ግዴታ ነውረመዳን ቅዱስ ወርም ነው ረሱል የፈጣሪ መልእክተኛ መልዕክተኛች የሚባሉት ቅዱሳን መጻህፍት ወረዱላቸው ሲሆኑ እነሱም ሙሴ ዳዊት እየሱስና ሙሐመድ ናቸው ሁሉም መልእክተኞች ነቢዮች ሲሆኑ ሁሉም ነብይ ግን መልእክተኛ አይደለም የጫ ሰይጣ መስገድ በእስልምና እምነት በቀን አምስት ጊዜ መስገድ ግዴታ ሲሆን እየአንዳንዱም ሶላት የተመሰነ ረከዓት አለው ለምሳሌ ፈርጅ ሁለት መቅሪብ ሦስት የሰቀሩት አራት ረከዓት አላቸው ረሱል የአላህ መልእክተኛና ነብይ ኩዕ በስግደት ጊዜ ማጎንበስ ሸሌ በሱኒዎች ዘንድ አራቱ የመጀመሪያ ኸሊፋዎች ማለትም አቡበከር ዑመር ዑስማንና ዓሊ ራሺዱን ይባላሉ ራዕይ ከአስልምና ቀደም ብለው የነበሩ በአንድ አምላክ የሚያመልኩ ሰዎች ይጠሙበት የነበረው የመጸጻሕፍት መረጃ ባይኖርም ከታላላቅ ሰዎች ልምድና ጥልቅ ዕውቀት በሚመነጭ ሕጋዊ ትንታኔ እብያኔ ላይ የሚደረስበት የሚገለጽ ፍትህ አሰጣጥ ስነሥርዓት ነው በይኸውም ሥርዓት ሰዎች ሊያደርጉት የማይችሉትን ፈጣሪ ማድረግ ይችላል ከሚል የሚመነጭም ሊሆን ይችላል በዚህም መሠረት ፈጣሪ ራሱ መልእክት እስኪያስተላልፍ ድረስ ጉዳዩ በእንጥልጥል መቆየት የግድ ይሆናል ሰዎቹም አህለል ራዒይ ይባሉ ነበር እስለምና ከመጣ በኋላም በኢጅቲሀድ ትጉሙን ይመልከቱ ተተክተቷል እንዲያውም «ኢጅቲሀድ አልራዒይ» የተ ባለበት ጊዜም ነበር ዳሩ ግን የኋላ የኋላ ከዚህ አመለካከት ራቅ በማሰት በቅድመ እስለምና አንድ አምላክ አምላኪዎች የህግ ስርዓትን መጠቀም ከሆነ የክርስቲያንና የአይሁዶችን መከተል ይሆናልና ይህ ሥርዓት ትክክል አይደለም የሚሉ ተነሱ የተከለሰውና የተበረዘው ዐ ካልሆነ በስተቀር የክርስትናና የአይሁዳውያን እምነት በቁርዓንና በሐዲሱ በሰፈረው መሰረት ከተሠራ የቁርዓኑ ምዕራፍ እየአንዳንዳችሁ ሙስሊም ክርስቲያን ይሁዲ የምትከተሉትን ሕግን ሠራንላችሁ ፈጣሪ ቢሻ ኖሮ ሁላችሁንም የአንድ ህብረተሰብ አባላት ሊደርጋችሁ ይችል ነበር በሚል የሰፈረውን እያነሱ ይከራከራሉ እንዲያውም ይሁዲዎችንና ክርስቲያኖችን ለማስተዳደር የሚቻልበት የተፈቀደ ዘዴ እንደሆነ አድርገው ያቀርቡታል በመጨ ረሻ ግን አስተሳሰቡ ትክክል ባለመሆኑ ዕሏድቋጄሪድና ያሬባጎነ ተተካ ትርጉማቸውን ይመልከቱ ሪባ ወሰድ መቀበል ትነሽ ነገር ሰጥቶ ትልቅ መቀበል ሪሳላ ደብዳቤ ሰ ሰሐባ የነቢዩ ሙሐመድ ጓደኞች ነጁቁ ሰሐቢ በነቢዩ መሐመድ ጊዜ የነበሩና እስልምናን የተቀበሉ በእስልምናም ያለፉ ሰብረ ትዕግሥት ባሉት መፅናት አንድን ተግባር ለማናወን በእምነትና በአስተማማኝነት አቅዶና አልሞ የመፈፀም ዲሲፕሊን ፈጣሪን በክፉ በመጥፎ በአስጨናቂ ጊዜ ሆነ በመልካም ጊዜ ማመስገን ሰደቃ ፈጣሪን ለማስደሰት የሚችልን ነገር ሁሉ ማድረን ሰጃድ መንበርከክ በግንባር በአፍንጫ በሁለት መዳፎች በእግር ጣቶች ወለልን በመንካት መጸለይ በስግደት ጊዜ ከማጎንበስ ቀጥሎ የሚከናወን ሰላህ መስገድ አንድ ሙስሊም በቀን አምስት ጊዜ መስገድ ግዴታው ሲሆን በፈቃደኛነት ደግሞ የሚቻለውን ያህል ገደብ ሳይኖ ረው ሊሰግድ ይችላል እያአንዳንዱ ስግደት የተወሰነ ቁጥር አለው ሰላምሰላም ሰውም ፆም ሱፊ የሱፊ አመለካከት አራማጆች ቀድሪያ አህመዲያ ቲጃኒያ ወዘተ ስለሱፊዎች የቀረበውነን ምዕራፍ ይመልከቱ ሱና የቢይ መንገድ ጎዳና አርአያነት ልማድ ድርጊት በአንደበት በተግባር በስሜት ሕዋሳት የሚገለጽ ሐዲሶች የነብዩ መሐመድን የቃልም የተግባርም አርአያነት መከተል ሱራህ መዕራፍ ሲራጠል ሙስተቂን ቀጥተኛው የፈጣሪ ጎዳና ወደገነት የሚያስገባ ቀጭን መንገድበቅዱስ ቁርዓን በታዘዘው የነቢዩ መሐመድ የተ ጓዙበት ቀጥተኛ መንገድ ወደገነት የሚያመራ መንገድ ሲዋክ ከዛፍ ቅርንጫፍ ወይም ስር የሚዘጋጅ ጥርስ መፋቂያ ሚስዋኽን ይመልከቱ ሱሑር በረመዳን ጊዜ ፆም ለመጀመር ከፈጅር በፊት የሚወሰድ ምግብ ሱራህ የቁረዓን ምዕራፍ በቁርዓን ውስጥ ምዕራፎች አሉ ሳሒህቅቡልተቀባይነት ያለው ሸ ሸሪዓ በእስልምና ሕይወት መኖር በተለይም በእስልምና ሕግጋት መገዛት ሸሀዳ ምስክርነት ላኢላህ አኢለላህ መሐመድረሱሱላል ማለትም ከፈጣሪ ሌላ አምላክ የለም ሙሐመድም የአላህ መልእከተኛ ነው ብሎ መመስከር አንድ ሰው ይህ ብሎ ካመነ ሙስሊም ነው ሸኽሙስሊም የፃይማኖት አባት ሸሪዓ የእስምና ሕግ ሸዋል አስረኛው የእስልምና ቀን አቆጣጠር ቨይጣን ሰይጣን ወ ቪርክ ስጤ ሌላ ምምለክ ወሊ ጠባቂ ጓደኛ ደጋፊ ረዳትአውሊያን ቂት ሚር የግ ሻሂድ ምስክር በትግራይና በወሉ መቃብር ላይ የሚተከል ውዱ ከመስጊድ በፊት ቁህ ር የማስታወሻ ድንጋይ እጅን መጻፉን እና ክንድን ሦስት ጊዜ ፊትን ። አዐ አካዳሚክ አሜሪካን ኢንሳይክሎፒዲያ አካለ ጉዛይ አረብሴ ማርዬ ሪሐ ፊዳ ሰሳለጎሰጋም ሺ ጋጃ አራዓዲጉዶም አካባቢ ራፖ ፍይናሥጆ አርነሰት ሀመርሽሚ አርሲ አርጆ አርቂቆ አርጎባ አርማጭሆ አርባ ሽመልን አርባ ምንጭ አርባዕቱ እንስሳት አርባያ አርባቢኒ አርኪዎሎጂ አክራሪዎ አክሱም ን አውረዒ አቦኝ አውራዒ ዑስማን አውራይ አህመዲን አውራይ አቡን ብ አውሮፓ አውሊዕ ጋራ ሐሸንጌኮ ረምን ይመልከቱ አዝማች ካሊት አዝማች ደግለሐን አዝማች እስላም አዝበረድና አኒይ ሽኽ አናቶኒያ ቱርክን ይመልከቱ አንቻሮ ዐ አንደቀብጢን አንሳር ነጠላ አንሳሪ አንጾኪያ ዐ አንቁትናአንጎት አንጎት መድሐኒአለም ፀ አቶማን ቱርክን ይመልከቱ ያያ አኺራ አዞዞ አዘርነት አዛን አያቱላህ አይና ቡግ አደን አሮንሀሩን አይፈረስ አዱኛ ዓመተ ድንግል አይሁድ አዋሽ አዋሽ እንደቀብጢን አይመለልን ጉራን አይቢስ ለሕጤይ አደብ አጹ እያሱ ቀዳማዊ አጁ ካሌብ አጹ ውድም አስፈሬ አጹ ቴዎዎድሮስ አጹ ናኦድ አጹ አምደ ጽዮን አጹ ዘርዓ ያእቆብ አጹ ኃይለሥላሴ አጹ ዮሐንስ አራተኛ ጎዴ ዶሐጋጎና ይሏ ቀምፏዖ ለድኑፉ አጹ ይኩኖ አምላክ አጹ ሰርጸ ድንግል አጹ ሱስኒዮስ አጹ ዳዊት አጹ ሰይፈ አርእድ አጹ እስክንድር አጴጹ ላሊበላ አጴጹ ልብነ ድነግል አጹ ገላውዲዮስ ጋንን « አጹ ምኒልክ አጹ በዕደ ማሪያም አዲስ ዓለም ሀ አዲስ ኪዳን ወንጌል አዳዊያ አጸደ ሚካኤል አዳሉ ዐ አሰማ ቢንት ዑማይስ ፀ አሰብ አሰቦት ሐረር አዶሊስ አስቃሪ ኢብራሂም አስቃሪ ሱለይማን ዳውድ አስቃሪ ሰዲቅ አስቃሪ ጃለ አስገራ አስሐብ አጀም ሸኽ ፀ ፀ አድባራት ዶሪሕቀብር ይመልከቱ አስከርጃን ዋግ ሹም አትራኖስ ማሪያም ወረኢሉ አትባራ ወንዝ ቁፀ አሸባሪነት አህለል ሐዲስ አህለል በይት አህለል ኪታብ አህመዲን ፀ አህመዲል በርበር አህመድ ዓሊ አህመድ ኢብን ኢስማኤል ቭ አህመድ በርአመድ በር አህመድ ቢን ሱለይማን አልማህሪ አጅማዕ አሌክሳንደሪያ አሊ ሙጃሂድ አሊቾ ወሪሮ አለዋብ ንክ አል ሱሕራዋርዲያ አል መደዊያ አልራፊዒያ አልተግሬቢርዲ አልኒዕመቱላህ አልናቅሸባንዲ አልአሚራ አልቲርሚዚ አልቲጃኒያ አልዌሮ አልኻዋቲኒያ አልቸስቲያ አልጀሪያ አልጀራድ አቡን ኢብን አዳሸ አልሻዲሊያ አልጃራሂያ አልህለል ዚማህ አልቁለይስ አልቃዲሪያ አልሐኪም አልመቅሪዚ አልመውላዊያ አልሙዋፍ ሸኽ ሙሐመድ ቢን አሕመድ አዳህማኒ አል መቅሪቢ አልመያና አልመቅረዚ ዐ ዐ አልበኽታሺ አልከሰዬ አገው ዕዕ አፍሪካ አጋሜ ቭብ አቅ ሰ ኣካል ማይሹምአክሱምን ይመልከቱ ያ አሕመድ ዓሊ ወይም ሐረብ አብን ዓሊን አሕመድ ነጋሽ አሕመድ አደም ዳና ዳንዩል አወልሸኽ አሕመድ አልጦይብ አሕመድ ሳዲቅ ሸኹጎጃም አሕመድ ቤሎ ሸኽ አሕመድ ቢን አቢ አልፃዋሪ አሕመድ ጫቂሶ ኢማም አሕመድን ሙሐመድ ሰዒድ ኢብራሒም አሕመድን መሐመድ ሳሊህ አመኖ ቭ አሜሪካ አማራ አማራ ሳይንት አማኑኤል ደጋማ አማና አሚና አማኖ አማም ዑስማን አቤቾ አቡ ዓሊ ሳሊህ አቡ አብደላ አቡ ሱፍያን አቡ ሙሳ አቡነ ዜና ማርቆስ አቡነ ጸሎተ ሚካኤል አቡሐኒፍ ኢማም ሒፋን ይመልከቱ አቡሙደይን አቡበከር ኢብን ሙሐመድም አቡበከር አሰዲቅ ረዓኢማም አቡበከርን ይመልከቱ አቡበከር አቡበከር ቀጢን አቢር ሞርዶክ አእምሮ ንጉሴ አበዋ ሸኽ ሙሐመድ ዛሂድ አበዳን አበጋዝ ወሰን ሰገድ አበጋዝ አድሌ አበጋዝ ስዩም አምቢያዎዎች አምባ አርዓደ አምባ አላጌ አምባ ዋዛማይወይኒ ገረገራን ይመልከቱ አበባ ሳህሉ አምባ ግሽን አምባ ሠነይቲ አምባሰልግሸን አምባሳደሮች አምባገነን አባ ዮሐኒ ትግራይተንቤን አባ ገብረ እንድርያስ አባይ ወንዝ አባይ ወይን አባይ ዳር አባያ አባያሲን ሻፊን አባዮሐኒ አባድር ዑመር አሪዳ ዐ አባሐራባ አብረሃ አብረኸት አብራህም አልአሽራም ፀ አብርሃ ወአድብፃ አብዱሰመድ ጀማል አንይ ሸኽ አንይን ይመልከቱ አብዱላሂ ዩሱፍ አብዱላህ ኢብን አቢራቢያዓህ አብዱል ወሃብ ሸህ በድሪዲን አብዱል ዓዚዝ ሸኽ ዑስማን አብደላ በለው ዐ አብድናስር ብ አብዶዬ አቦኝ አቦኝ ዳዋህ አቦቲና ዐ አቦይ ዓሊን አቦይ ዓቢይ ዓብዱ አቦይ ዓቢይ ሷሊሕ ፀ አቦይ አህመድ አቦይ አሚንን አቦይ ዑስማንን አቦሰሬ ኡስማን ኡጂሪት ጊስቲን ይመልከቱ ኡጋዴን ድ ኡሙ ሰላማሳልማህ ኡም ሐራም ኡማህ ኡም ዓብዱላህ አቡ ሳልማህ ዐ ኡም መውዓዳህ ኡምናን ዑሩፍ ዑዋኢስ ጋራኒ ዑሱሊል ፊቂህ ፊቂህን ይመልከቱ ዑሱል ዑስማ ኢብን አፍዓን ቃተዳ ዑስማን ዑስማን ቢን ጣልሐ ዑስማን ኢብን አፋን ዑስማን ኢብን ያሲን ዑስማን ሙሐመድ ሰዒድ ኢብራሒም ዑስማን መሐመድ ሳሊህ ዑስማን ቢን አፋን ዑስማንና ዓብዱ ፀ ዑለማ ዑጋዴንና ዑመረዲን ዑመረዲንአብዱላህ ዑመር ሁለተኛው ኸሊፋ ዑመር ኢብን ኢስሐቅ ዑመር አልኸጣብ ዑመር ኻልዋቲ ዑመር ገራድ ኢብራሂምን ዑመር ቢን ኢልኸጣብ ዑም ሐራም ኢራን ኢራቅ ኢኽቲላሳፍ ኢናርያን ኢንዲስ ኢንጆፎ ኢንሻ አላህ ኢንጂል ኢአማኒያን ኢጣሊያ ፀ ኢኮኖሚ ኢሲስሐብ ኢስቲንጃ ኢስቲስላህ ኢስቲቅፋር ዲኃጎሟፅ ዖሪያ ዲዕያም ጴፖዖታዖ ፖ ኢስላም ኢን አፍሪካ ኢስማዔል ሀ ኢስታምቡል ቱርክ ዲፇቋፖ ዲሂነራሪን ሪኒ ዲፖዖታፇ ፖርቻኞዞቻ ዎታሥ ኢትዮጵያ ዐ ቭ ደ ዐ ኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ዲፇምፏዖ ኒው ፖታኖኒሳ ጫፅዕፇሪ ሯኃ ዲፇፖዖዱዖ ዎፖናኦና ምርመራ መድሬም ፖ ያ ደያፖ ኢትዮጵያውያን ቭ ፈፇምጮድያሟ ፖርፈፊጋራቻ ደዎኦ ፈፖዴጂሠሪድ ኢህአዴግ ፅ ዲድሩሯድና ጂሯድ ኢህሳን ኢጅማዕ ኢልሐም ኢፋቱ ኢፋት ቤተ አምፃራ ይፋትን ይመልክቱ ኢሕአፓ ኢማን ዲማም ኢማም ዓሊ ኢብን ሙሳ ኢማም ዓሊ ኢብን ሙሐመድ ኢማም ዓሊ አልሪዳ ኢማም ዓሊ አቢጣሊብ ኢማም ዓሊ አብ ሑሴን ኢማም ዓሊዬ ኢማም አሻሻፊዕ ኢማም አሕመድ ኢብራሂም አልቃዚ ኢማም አሕመድ ሐንባል ኢማም አቡ ሐኒፋ ኢማም ኢማም ያሕያ አልፃዲ ሊልሐቅ ኢማም ሰይድ ዓሊ አቢ ጣሊብ ኢማም ሁሴይን ኢብን ዓሊ ኢማም ሻፊዒ ኢማም ጃፋር ኢብን ሙሐመድ ኢማም ሐሰን ኢብን ዓሊ ኢማም ሙሳ ኢብን ጃፋር ኢማም ሙሐመድ ኢብን ዓሊ ኢማም ሙሐመድ ኢብን ሐሰን ኢማም ሙሐመድ ኢማም ማህፉዝ ኢማም ማሊክ ራ ፈማምና ጴፈማዎፉ ኢምፓየር ኢብራሂም አቅለብ አልኢፋቲ ኢብን አዲሽ ኢብን ቃዩይም አልጃውዚያ ኢብን ሐቃል ኢብን ባቱታ ዒዳኘ ሴት ዒድ ዓድጋ ዒድ አልአድዛ ዒድ ሰላት ዒሻ ዒጃዝ ተዓምር ዒልም ዒባዳ ዒብሊስ ዓሒ ዓረቢያ ተክለ ሃይማኖት ዓረቢያ ሊባኖስ መስጊዶች ዓረብ ዓረብኛ ዓረብ ፈቂ ሺሐብ ኢድዲን አሕመድ ኢብን ዓብዳልቃድር ዓረብ ፈረሰኞች ዐ ዓረብ ቀሚስ ዓርሽ ዓው ደብሪ ዓውራህ ዓናንየህ ዓንዱራ ዓዐብደናስር ቦ ዓደ ዓዲጠቫዓጁውቂ ሐሸንጌን ይመልከቱ ዓደዋ ፃታረ ዓዲቀይህ ዓዲ ወሊ ዓዲ ዝኸኖ ድኸዋ ዓዲ ናባ ዓዲ አርጉዱ ዓዲ አቦዓሳ ዓዲ ኸቢረ ዓዲ ዐበርገለ ዓዲ ሰላምእስላም ዓዲ ቁራ ዓዲ ጎሎ ዓዲ ቆህለፍ ዓዲ እምኒ ዓዲናባ ዓዲሺላ ዓዲ ሸኻት ዓዲጉዲም ዓዲቃዕላ ዓዲጎሎ ዓሳውርታ ዓስር ዓድዋ ዓዴት ዓድሌ ዓሹራ ዓሊ ኢብን አቡ ጣሊብ ዓሊ ኢብን ወሊ አስማ ዓሊ ኢብን ሙሳ ዓሊ ኢብን ሙሐመድ ዓሊ አልሪዳ ዓሊ አብ ሑሴን ስ ር ሸኽ ዓሊ ጎንደሬን ይመልከቱ ን ሳላሕ አልጀበሊ አሕመድ ቢን ጣሂር አልመርዓዊ ም ዑለማ ይመልከቱ ሽ ዓለም ለምኔ ዓቀብ ጠሊ ዓላቁን ወንዝ ዓቂዳ ዓጋመ ዓግበ ዓቅል ፀ ዓሒ ዓመታት ሒጀራ ወ ዓምአባትሸኽ ዓምር ኢብን አልዓስን ዓበር ገለ ዐዐ ዓቢይ ሳሊህ ዓቢድ ዓባሰ አህመድ አልቲጃኒ ዓብይ ምህመድ ዓብዱራህማን ዓቦይ ዓቢ ይ ኸቢረ ሷሊሕ ዓብዱራሕማን ሳልሕ ዓብዱላሂ አሕመድን ዓብዱላሂን ሙሐመድ ሳሊሕ ዓብዱላህ ዑመር ቢን ኢልኸጣብ ዓብዱልቃድር ዓብዱራሕማን ዓብዲ ናስር ዓብድ ዓሣ ዓቦይ ዓቢይ መሐመድ ኑር ኤርትራ ኤንሪኮ ቸሩሊ ኤንዶኔዢያና ኤደን ስላጤ ኤስያኤሲያውያን ኤል አጽብፃዛ አብርፃ ወአጽበዛፃን ይመልከቱ ኤልሳቤጥ ሞንሮ ኤቦ ኤርካታ ሌዲ ሌሳ ሮው ፎርድ ስደጋ ዓርቢ እስራኤል እቴጌ ተዋበችን እቴጌ ጣይቱ እንደርታ እንድሪያ እንዶጥና እንጾኪያ እንፍራንዝ እንጢጣ እንግሊዝ እቲስ ተክለዛይማኖት እየሩሳሌም እየሱስ እየሱስ ቤተክርስቲያን እድር እስክንድሪያ እስላማዊ ሕግ ዕም ጴዖሎቶዖ ፅጎም እስላም ሴቶች እስላምጌ እስልምና እስጢኖስ ደጋማ እቁባቶች ዐ ዳ እጓለ ማውታንን እምባ ወይኒ እምባ አርአደ እምባ ሰገነይቲ ኦሪታውያን ኦሪት ዛይማኖት ኦክቶቪያን ዐ ኦክስፎርድ ጁኒር ኢንሳይክሎፒዲያ ኦቶማን ኢምፓየር ቱርክን ይመልከቱ ፅ ኦቶማን ቤይ ኦየቴ ኦሮሞ ኦስትሪያ ቬና ፅ ኦጋዴን ኦፍላ ዐ ኦሞቲክ በ በረካ በራራህ ፀዐ በር አጀም በር ሳዕዲዲን በርበራ ዐ መዕ በኑ እስራኤል በኒ አልሐዊያ በይቱል አቅሳም በይቱል መቅዲስ ሰብረዲን በለውየመለሳይ ፅ በለው አብዱ በለሳ በቁልዛር ቡራኬ ቡርቃ ቡርጊስ ቡንጂካ ቡኻው ሸህ ባዛኡዲን ናቅሻባን ቡድሂዝምን ቡህታን ቡልጋር ቢድዓ ቢሾፍቱ ሐይቅ ቢለን ፅ ቢላል ቢላል መስጊድ ባራዳስ ባዝራ ባንከርስህ ባቲ ባቲያ ድል ወንበራ ባዕድ አምልኮ ባዕባፅታ ባይዛንታይም ኢምፓየር ና ባደቄ ባህረ ፀባ ባህረ ነጋሽ ኢስሀቅ ባህር ኃይል ሀፀ ዐ ባህር ዳር ባፅፅ ባሌ አመዴ መ ባግዳድ ባሕር ነጋሽ ይስሐቅ ባብ አሪያን ባብ አራዲዮን ዐ ባብ አታውባ ዐፀ ባብ አስደቃ ባብ አስላት ዐዐ ባብ አል ካዚ ሚን አልቃይዝ ባብ አልኢማን ዐ ባብ አልጃሂድ ባብ ሲረን ጩፈ ባብኤል መንደብ ባብሲሪ ዐ ፊፇ ምኃራ ቤተክርስቲያን ር ቤተስራኤሎች ቤተመንግሥት ቤን ሲሪን ቤት ኢስፃቅ ፊታ ሪሕረም ቤት አብረኸ ወይም የአብርፃም ጎሳ ቤጃዎ ፅ ቤጌምድር ብርብር ብህትው ብሉይ ኪዳን ብላቴን ጌታ ሕሩይ ወሥላላሰሴ ፅ ብሔረሰብ ብሔር ቦረና ቦረን መድሐኒዓም ቦራ ሰለዋ ቦጋለ ተፈሪ ብዙ ደ ደ ካስታንሆዞ ደረሳ ደረስጌ ደርግ ደርጓዕጓዕታን ደናኪል ደንቀዝ ደንጎላት ደንቢያ ደንበላ እንዳ ጊዮርጊስ ደንከል ደዌው ሙፍቲ ዳውድ ደዋርዋ ደዋሮ ደስኳ ደብረጸባኦት ደዛና ደጃች ውቤ ደህሊክ ደጃል ደጉዓ ተንቤን ደግለሃን ደ። ሳጋ ደጎማወይና ደጋደንቢያ ደቆቐቆል ማሪያም ደቡብ ደበበ ታክለ ደምበል ፈጠር ደባርዋ ደባቄ ደብረ ወገግ ደብረ ዓንሣዓሳዒሳ ደብረ ነጎድጓድ ወሎ ዳርማ ደብረ አዘሎ አፋር ደብረ ዘልሆን ገዳም ደብረ ሃሌሉያ አክሱም ደብረ ሊባኖስ ደብረ ቁይጻ ገዳም ሽሬ ቆራሮ ደብረ ገሊላ ገዳም ደብረ እግዝሄር ደብረ ጎል ወሎ አቀስታ ደብረ መስዋዕት ደብረ ብርሃን ደብረ ታቦር ደብረ ታቦር እየሱስ ደብረሲና ደብረገሊላ ብ ደብረ ማሕው ገዳም ደብተራ ማሪያም ደከር ሐረር አጠገብ ዱሩድ ዱዓ ዱኑዋስን ዱንያ ዲያቆን ዳንኤል ክብረት ፅ ዲን ዲንቃ ዲያ ዲላጳ ዲሞክራሲ ዲብር ሳይል ዲቦ ጊዮርጊስ ውሳአጋ ዲፕሎማሲ ያና ዳኛ ዲ ኩንፃን ዳረዳዕዋ ዳራ ዳውሮ ዳዩ ዳና ዳንዩል አወል ዳንሳ ጊዮርጊስ ዳዕዋ ዳሽ ሐውዜንና ዳሀላክ ና ዳግማዊ ሱልጣን ሰብረዲን ዳግማዊ ጀማልዲንም ዳግማዊ ሐቀዲን ዳሞታን ዳሞት ዳባት ድሬ መስጊድ ድርሳነ መርቆሪዮስ ድርቁዋ ድንቃ ጨርቆስ ድንጋይ ላይ ጽሑፎች ድንግሏ ቅድስትንጽሕት ማሪያምን ይመልከቱ ድሆኖ ምጽዋዳህላክ ድል ወንበራ ዶባ ድብረወይላ ማሪያም ድብረታቦር ድብዛ ማሪያም ዶር ውዱ ጣፈጠ ዶር አያሌው ሲሳይ ጠጋ ዶር አላምረገብረ ሕይወት ዶር ሰርዓወ ሀብተ ስላሴ ዶር ላሏሶ ዐ ዶር መርአድ ወአረጋይ ዐ ዐ ዶር ሙሐመድ ቲቂዑዲን አል ሒላሊ ዶር ሙሐመድ መሕሲን ከሓን ዶሪህ ቀብርን ይመልከቱ ዶናልድ ኤን ለቪን ቭ ፈ ፈረንሳይ ፅ ፈረስፈረሰኛ ዐ ፈርኦኖች ፈርደል ኪፊያ ማህበራዊ አመኒታ ፈርድ ፈርሺሐም ሠ ፈርጋኖ ፈና ፈንጅ ሰበር ፈጣሪ አገልጋይመልዕከተኛነብይ ፈጣሪ ፈጣሪ መልእክተኛ ፈዳኢሉል አዕማል ፈደረር ፈላሻዎ ፈቂ ፈቂ ኢስማኤል ፈቂ አባድር ፈቂ ዙቤር ፈቂ ያሲን ዶሪሕ ፈቂ አስማኤል ፈቂ ሐሺሚል ሙሳ ዐ ር ይሐ ኑር መድ ቢን ዓሊ ይ አክ ዐ ዐ ቦ ፉቱሑል ራህማን ፉቃዎዎች ግዴታ ፈርድ ፉቅራ ፊንሐስ ፊደል ፊትነህ ፊቅህ የእስልምና የፍትህ ፉቱሑል ሐበሽ ፋርስ ፋኑኤል ፋጣጋር ቭ ፋዲላህ ፋሲቅ ፋቂር ፋጢማ ፋጢማ ዓሊን ፀ ፋጢማ ሙሐመድ ፈላሕ ፋጢማ ሙሐመድ ሰዒድ ኢብራሒም ፌርናንዴዝ ፍሪቃባ ፍራንሲስኮ አልቫሬዝ ፋራቃሃም ሱልጣን ሽ ፍትህ ጉዳይ ፍልስጤም ገታ ገረገራ ደብረ ሃይማኖት ቅዱስ ጊዮርጊስ ገረብ ወይናት ገረብ አገው ገረብ ቆላ ገረብ ቆላሺና ወንዝ ገራን ገራድ ነስር ገራድ ኢብራሂም አልጋዚ ገራድ ኢብን አናስር ገራድ አህሙሽ ገራድ አህመድ ገራድ አቦኝ ኢብን አዲሽ ገራድ ዑስማን ቭ ገራድ ዑመር አዲንን ገራድ ሲዲቅ ገራድ ሻሙን ገርገራጀርጀራገገራህገርገራህ ገርገሬ ዳስ ገዳም ገነተ ጊዮርጊስ ወለቃ ገነት ዐዐ ገንዝ ቭ ገንደሬራ ገንሰልጢ ገዳ ስርዓት ገዳማት ገዳምቃሉ ገፀ በረከት ገላውዲዎስ ቤተክርስቲያን ገብርኤል ገብርኤል ወቅን ጉራጌ ጉራምባደንቢያ ጉንዳን ጉዊዲ ሀህሀ ጉያ ዓበር ጉሮር ጉዶ ሚካኤል ጉግ ማንጉግ ጊዜያዊ ጋብቻ ሙታዕን ይመልከቱ ጊስቲ ኦጅራት ጊስቲ አሚነት ጊስቲ ሸምሺያ ጊስቲ መኪያ ጊስቲ ሙሉካ ጊስቲ ጣሂራ ጊስቲ ዘበሬ ጌታ ሙሐመድ ሁንዱል ጌታው አሸኽ መሐመድ ቢን አልዙመር ጌታው ሰይድ ጌታው ሸህ ሰይድ እንድሪስ ጋረዳፉርይ ጋረድገራድ ዑስማን ጋራድ ነስር ቢን ባሌ ጋራድ ጋራድ ኢብራሂምን ጋራድ አቡኝ ቤን አዴሽ ጋርዳፍ ጋና ጋንዝን ጋንዶ ኮረምንይመልከቱ ጋቲራ ተፃይማኖት ዐ ጋስጫ ገዳም ጋሊሚያ ጋሙጎፋ ጋሞ ብ ጋብቻ ግሪክ ግሪሳ ወፎች ግራ ካሕሱ ግራዝማች አዱኛ ግራኝ ድንጋይ ትክል ድንጋይን ይመልከቱ ግራዳፋራንሳ ግርዛት ግርማ በሻህ ግርማ ሞገስ ግጀትሰሐርቲግጀትን ይመሰክቱ ግድም ብ ግሸን አምባ ሐ« ግሸን ማሪያም ግምጃ ሱሪ ግብር ግብጽ ግብጻዊው መምሉክ ሱልጣን ጎርጎራ ጎንደር ብ ፀ ፀ ጎንደርአፈሯናት ጎንድ ተክለፃይማኖት ገዳምና ጎንጋ ጎአ ጎይታይ አብዱረህማን ጎድባ ጎጃም ጎል ያበራል ጎብራ ጎብዬ ጓራ ገብርኤል ሀ ሐ ሀራ ሺህ መሐመድ ኢሚን ሀራወልዲያ ሀራሐረቆ ሁዳ ሀዲያ ሀገር ሰላም ዓዲ ሰላም ሀምዛ አልጁፊ ሂዋነ ዛፃይማኖት ሃይማኖት ፓርቲ ፃጅራ ሃበ ፋርስ ሐረ ሸይጧን ሐረሪ ሐረር ሐርጌሳ ሐረቆ ሐራም ሐርላ ፅ ሐርቂቆ ዳህላክ ሐውዜን ሐውልት ሐውሣ ሐኒፍ ሐነፊ ሐንጃል ዓቦይ ዓቢይ ኸቢረ ሷሊሕ ሐቲፍ ሕልምንና ራዕይን ይመልከቱ ሒክማ ሒዝብ ሒዋነይ ትግራይ ጨፅዕሰፇሪዖ ያ ጴፏፇዖቋዖ ሒጃዝ ሒጂ ሸውባር ሒጃብ ሒጅራህ ሒፍዝ ሐዘሞአጀሞምጽዋኤርትራ ሐያ ሐዋሪያት ሶሐባ ሐያቱ ሶሐባ ሐይደራ ብ ገዋትረ ሐይቅ እስጢፋኖስ መጨአይዝሀና ሐሰን ዐፀ ሐሰን ኢብ ዓሊ ሐዲያ ብ ሐዲስ ዐ ሐዲስ ኪዳን ሐሳዊ መሲህ ሐድራመጅሊስ ሐድራሞትየመን ሐድያ ዐ ብ ሐሸንጌ ሐሸንጌው ዐብደኑር ስይድሸኽ ዐብደኑር ይመልከቱ ሐጅ ሐጅ ወረቃ ሐጅ ዓሊዬ ሐጅ ዓብደላ ውፃው ረቢ ሐጅ ኑሩ ምትኩ ሐጅ አሕመዲን ጀሚል ሐጅ ሱፍያን ሐጅ ሳኒ ሙሐመድ ሲራጅ ሐጅ ሳዲቅ ራያ ሐጅ ጁዛር ሾንኬ ሐጅ ሙሐመድ ጀንበሬ ሐጅ ሙሐመድ ሻፊ ሐጅ ማሕሙድ ሙሐመድ ሱልጣን ሐጅ በርከሌ ሐጅ በክታሺ ኩራሳን ሐጅ በድሩ ፈቂ ሙሳ ሐጅ ከብረት አሳረስ ሐጅራ ሐሊካርናሰስ ሐሊማ አሕመድ ሐቀዲን ሐላል ሐፍሳ ሐቅ ሐሐይለ ሐሙስ ገበያ ሐማሴን ሐማበሊ ሐቢብ ሐበባሻፅዩ ወበ ህን ያና ዐ ሑር ሑሪያ ሑሪያት ሑሴን አልጋቱሪ ሑሴይን ኢብን ዓሊ ሑመራ ሀ ሑባት ሕንጣሎ ሀ ሕንድፅ ሀ ዱ ሕይዋነይ ሕልም ሕብረተሰብ ሆርሙሳ ሆጂራ ወረባዬ ሆጂራ ፎቂሳ ሆባት ጀ ጀላሉዲን ጀልባ ፀ ጆምስ ብሩስ ጀዳያ ጀነት ጎራ ፀ ጀናባ ፀ ጀርመን ጀነህጀነት ፀፀ ጀንጂስካን ደሪፈረ ጀዛኩሙላህ ኸይር ጅሐድ ዐ መ ጀማለዲን አኒይ ጀማልዲን ጀበርቲ ጁሌስ ቄሳር ጃሊሉላህ ጁዝ ጁኑብ ጁንዱብ ቢን አብዱላህ ዲራናው ሸህ ከውረጌሳ በታች ጂዝያህ ጂን ጂላኔ ጂልባብ ጂቡቲ ጃን አሞራ ጃዕፋር ኢብን ሙሐመድ ጃዕፈር አቢ ጣሊብን ጃዕፈር ጅዳው ፓሻ ከ ኬንያ ከረን ስላቶን ከረንሌ ከረበላ ዕራማ ከራማት ከርቦውና ሸኽ ከንዝ ማሪያም ከንባታ ከቶር ራዳ ከስም ተራራ አለጋክታ ሚዜሪኮርድያ ስታንሆዝ ዕጄሆፖ ንብር ሀ ዐ ከሊፋ ከሊፋ ከአቡበከር ከሊማ ከምባታን ኩዊሐ ኩራምባጉራምባግራኝ አምባ ኩሽ ኩሽም አቡበከር ታፍፓኃ ኩፍር ፀ ኩብ ኪነጥበብ ቪየያራ ኪያሂያ ነከ ኪሊዮፓትራ ሀፀዐ ኪታብ ፀ ኪታብ ህርዝ ኮኒቻ ካራ ካውካስስ ካዕባ ሪያ ካይሮ ካሊፎች አማካሪዎዎች ካፊር ፀ ካሜሩን ኮንጎ ካፒታሊዚም ካሣዬ በሪሁን ዐ ክርስቶፎ ደጋማ ክርስቲያን ኮረም ኮራን ኮሬአ ኮሬብወሎ ኮርዶቫስፔይን ዖሃ ሖፍ ጴሰም ጴን ፍሪካ ኮንቲሮዚ ኮንሶ ኮንጎ ኮንፊሺየስንም ኮሙኒዝም ኮከብ አምባ ኮከብ መቁጠር ኸ ኸአኦ ኸጣብ የዑመር አባት ኸድርን ሙሐመድ ሰዒድ ኢብራሒም ኸምር ኸረጅ ኸቢረ ኸቢረ ሷሊህ ኺማር ኻይባረ ኻሊድ ኢብን ሰዓድ ኢብን አልዓስ ኻልዋቹ ኾዋን ለ ለዳኢ ዑስማን ሉዓላዊነት ሏፋ ዑመር ስልኸጣብ ሏቢያ ሀ ሊባኖሳውያን ሰገሂዳ ለጋረድ ጃሊ ቭ ላስታ ቭ ሳሲበሳ ሳባት አልላት ፀ ልምጃር መ መካ ዐ ዐ መካነ ሰማዕት ቅዱስ ገላውዎስ መካነ ሥላሴ መኳንንት መካከለኛው ምስራቅ መረዋ መሬም ሙሐመድ ሰዒድ ኢብራሒም መርሳ ሀሀ መርጦ ለማሪያም ፀ መርቪይን ሒስኬት መርከብ መተት መክሩህ ዐ መውሳ ዐ ፀ መውሳና ሳላሐዲን ዓሊ ናድር መውላና ሙሐመድ ዩሱፍ ካንዛላዊ መውላና መሐመድ ዘካሪያ ከንዳላዊ ፀ መዝሃብ መዝሙረ ዳዊት የወረደላቸው መኒ ዐ መናውያን መናገሻ መንና ፀ መንዚን መንዱብ መንሱር መንጎሊያ መንበረት መንከረ መንጫቅ ባህሪ መኻን መኾኒ መኖች መዘጋ ብ መደራ ዘጋ መዳ መዲና መሲን መሲሕ መሰጎ መሳይ መለሳይ መድሪዎ መስክ ውበቷ መድኃኒዓለም መስአላ መስጅድ መስቀል ክብሯ ዐ መስቀል ጦርነት መስጊድ መጽሐፍ ቅዱስ መድፍ « መሀመድ በሻፊ መዳጓሏ ጀአውሊያነት መህር መህዲ መጅሊስ መሏሲክ መቀሌ መላኢካ መልዓከ ገብርኤል መልአክ መልበ መሐረም መሐሪ ክርስቶስ መሐመዳውያን መሐመድ ኑርን መሐመድ ኢብን ዓሊ መሐመድ ኢብን አዝፃረዲን መሐመድ ኢብን ኢብራሂም መሐመድ ኢብን አል ዓብደር መሐመድ ኢብን ሐሰን መሐመድ ኢብን ሐቢብ መሐመድ አሚን ሲዲቂ መሐመድ ዝኸያርን መሐመድ ሰዒድ ኢብራሒም መሐመድ ሱልጣንን መሐመድ ሳሊህ በርኸ መሐመድ ፈላሕ መሐመድ ቡርኮይን ፀ መሐመድ በድላይ መቃብሩ ድንጋዮች መቃብር መግሪብ ዐፀ ዐ ዐ ዐ መቅደላ መኪያ ሙርተድ ሙርሺድ ሪያ ሙኽታር ሙዓዛ አልአዳዊያ ሙናፊቅ ሙንከርና ነኪር ሙአዚን ሙኸታር ሙታዕ ወይም ኢሰተምተዕ ሙዞሊየም ሙሮች ሙስሊሞች ሙሴ ሙሰዓብ ኢብን ዑመር ሙሳ ኢብን ጃፋር ሙሳፊሩ ሙፈፍሲዱን ሙስተሀብ ሙስዓብ ሙስሊም ወንድማማችነት ሙስሊም ዳኞች ሙስሊም ቅዱሳን ሙስሊም ፅ ሙሶለስ ሙሸሪክ ሙጃዲያ ሙጅታሂድ ሙቀደም ሙሳላሆች ሙሐሲር ሙሐዲስ ሙሐለል ሀሀ ሙፍቲ ዐ ሙፍቲ ሰዒድ አቡበከር ሙፍቲ መሐመድ ዓማን ሙጠዋዕ ዐ ሙባሕ ሜስፓታሚያ ማሪያም ዓዲዋሾ ሀ ማሪያም ቤተክርስቲያኖች ዝን ማር ማርክ አንቶኒ ማርያም ማርያም ዘባ ማክዙማውያን ሚካኤል ሚዓድ ሚናሬት ሚናስ ሚቶ ሚዕራጅ ሚስዋኽ ሚሊዮን ነቅንቅ ፀ ሚሕራብ ሚምባር ማሪሩፍ ማዕዶ ኮረም ማያ ጋ ቭ ማይ ማዕዶ ማደጋስካር ማይጨው ማሻረክ ማሊ ማፉድ ማቅሪብ ማቅሜላ ማርያም ማሕሙድትልቁ ዝሆን ማሕበራዊ ሕይወታቸው ምክር ምንጥሊት ምጽዋ ምፅዋት ምልዓተ ድምጽ ምሕመድን ዓቦይ ዓቢይ ኸቢረ ሷሊሕ ምሥራቅ አፍሪካ ሞሪታኒያ ሞራ ሞርዶቺያ አቢር አቢርን ይመልከቱ ሞሮኮ ሞጆ ሞቃዲሾ ነ ኔያንደርታል ነሰሩዲን አህመድ ቭ ነዳር ኢብን አናስ ነጃሳ ነገደ ሐም ነጋሪት ነፍሰልሙትማዒና ነፍስ ነጋድራስ ዓለማየሁ ታፍዕሳለማራ ነጋሺ ነፍል ነቅሸደኒ ነቅበፅኒ ነጭ አሞራ ነጭ ዘንዶ ነቢ ዐ ነቢዩ ኢብርሂም ነቢዩ ኖኅ ነቢዩ ሙሳ ነቢዩ ሙሐመድ ሀዐ ራ ዐ ነቢይች ነበለት ሐውዜን ዓድዋ ኑረዳኢም አወል ኑሩ ኢሳ ደብረታ ታቦር ኑር ኑር የሱፍ ኑቢያ ኒካህ ኒያ ኒጀር ኒስኪያ መሐመድ ስርወ መንግስት ኒሻኾራው ሑጀዊሪ ፋሪደ ሉዲን ዓጣር ኒቃብ ዐፀ ኒፋስ ናዒብ ናኢብ ሙሳ ቢን ዑመር ቢን ኦሚር ቢ ኩኑ ሪ ናይጄሪያ ናይል ናቅሺባንዲያና ንጉሱ ዶን ማኑኤል ንጉስ ተክለሄይማኖት ንጉሠ ነገሥታት ይሰኝቅ ንጉሥ አሰፃሣም አብን አብጃር አሕመድ አል ነጋሽን ይመልከቱ ንጉሥ አምባ ንጉሥ ዊልሐም ቀዳማዊ ንጉሥ ዑመርዲን በቅፅል ስሙ አውበርኸሌ ንጉሥ ጆርጅ ንጉሥ ማኑኤልም ንግስት ዮዲት ንግስት ሰብለ ወንጌል ንግሥት ኢሌኒ ንግሥት ሳባ ንግሥት ጃን መንገሻን ንብ ንብረዕድ ኖጋ ፐ ፐርሺያ ፔሬልራ ፔሩ ኮን የዮፍልበህርከበ ፕሪስተር ጆን ፕሮፌሰር መስፍን ወልደማርያም ፅ ፖርቱጋሎች ጀግንነት ፖርቱጊዞች ፖለቲካ ፖፅኃጀጳጳሳ ሂጄዕሦሪ ሪፍ ዎ።

• N.B. This Summary is Very Experimental!! based on the following scripts from:
  • https://github.com/millzon/textSummarizer-am
  • https://github.com/icoxfog417/awesome-text-summarization#motivation